تأثیر صنعت مد بر روی تنوع زیستی

از بین رفتن تنوع زیستی (Biodiversity) یکی از بزرگترین تهدیدات کره زمین به شمار می آید، اما این مسئله دقیقا چه مفهومی دارد و تأثیر صنعت مد بر روی این تهدید هستی تا چه اندازه است؟ در این مطلب با ما همراه باشید تا یک مرور کلی از مسائل اصلی این حوزه را با شما در میان بگذاریم.
گروهی از دانشمندان، نابودی بیولوژیکی را به عنوان کاهش جمعیت حیات وحش در دهه های اخیر در نظر گرفته اند. 83 درصد از گونه های پستانداران و 50 درصد از گیاهان به دلیل فعالیت های انسانی از بین رفته اند. از سال 1970 تاکنون بیش از 50 درصد از حیوانات منحصر به فرد منقرض شده اند. جمعیت حشرات در 30 سال گذشته با افت 25 درصدی مواجه بوده است.
جدی بودن این موضوع به اندازه ای است که در مجمع جهانی اقتصاد داووس (Davos World Economic Forum) در سال 2020، مسئله از بین رفتن تنوع زیستی به عنوان سومین خطر بزرگ جهان شناسایی گردید.
سر رابرت واتسون (Sir Robert Watson)، رئیس پلتفرم بین دولتی سیاسی- علمی در مورد تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم (IPBES) عنوان کرده است که “ایمنی اکوسیستم هایی که ما و همه گونه های دیگر به آن وابسته هستیم بیش از هر زمان دیگری با سرعت در حال از بین رفتن است. ما به تدریج بنیان های اقتصاد، معیشت، امنیت غذایی، سلامتی و کیفیت زندگی کل جهان را با مشکل رو به رو می نماییم”.
هر چند که بسیاری از صنایع، مثل غذای و ساخت و ساز برای حادث شدن این بحران مسئول هستند، اما نمی توان نقش صنعت مد را از این قضیه کم رنگ توصیف کرد. در این راستا، انجمن بین المللی حفاظت از طبیعت در سال 2016، گزارشی تحت عنوان ریسک ها و فرصت های تنوع زیستی در بخش پوشاک (Biodiversity Risks and Opportunities in the Apparel Sector) را منتشر نمود و در آن از نیازهای اساسی صنعت مد برای انجام اقدامات علمی سخن گفت.

تنوع زیستی چیست؟

وقتی به مسئله تنوع زیستی اشاره می گردد، تصور اغلب ما پستانداران بزرگ و گونه های گیاهی و جانوری است، اما این اصطلاح در حقیقت همه موجودات زنده از ژن ها و ارگانیسم های تک سلولی گرفته تا کل اکوسیستم ها را شامل می گردد. وقتی باکتری ها و ویروس ها در این محاسبه در نظر گرفته می شوند، تعداد ارگانیسم های ساکن در کره زمین در حدود میلیاردها عدد تخمین زده می شود. بسیاری از این ارگانیسم ها تاکنون کشف نشده اند، یعنی ما در مورد نقشی که آنها ایفا می کنند و تأثیری که از بین رفتن شان بر روی اکوسیستم های ظریف حفظ کننده زمین به وجود می آورد، بی اطلاع هستیم.

صنعت مد چه تأثیری بر روی تنوع زیستی دارد؟

تخمین زده می شود که حدود دو سوم از تأثیرات مضر اقلیمی در سراسر طول عمر یک لباس از مرحله مواد خام ناشی می شود. الیاف ریون از جمله ویسکوز به عنوان مقصر اصلی این رویداد شناخته می شوند. براساس نظر یکی سازمان های محافظت از جنگل ها، یعنی کانوپی (Canopy)، بیش از 150 میلیون درخت هر ساله برای تولید پارچه های سلولزی قطع می گردند که از این بین حدود 30 درصد از آنها به جنگل های باستانی و قدیمی تعلق دارند.
مسائل زیست محیطی به همینجا ختم نمی شود. سیستم های تولید حلقه بسته که تأثیر آلودگی آب و هوا را از تولید ویسکوز محدود می کنند، وجود دارند، اما همیشه پیاده سازی نمی شوند.
تحقیق انجام گرفته توسط بنیاد بازارهای در حال تغییر در سال 2017 و اوایل 2018 به شواهدی دست یافته که نشان می دهد سه کشور برتر تولید کننده ویسکوز، یعنی هند، اندونزی و چین به سبب دفع پساب منجر به آلودگی منابع آب محلی شده اند و مشکلات جدی برای سلامتی جوامع محلی مثل بیماری کلیه، حمله قلبی و مغزی به وجود آورده اند.
چرم ماده دیگری است که تأثیر قابل توجهی بر روی تنوع زیستی ایجاد کرده است. صنعت دامداری در کل جهان بیشترین استفاده را از زمین می کند، و برای مقاصدی مثل چرای حیوانات و کاشت محصولات زراعی استفاده شده برای تأمین غذای دام به زمین متکی است. این صنعت از 80 درصد زمین های کشاورزی جهان استفاده می کند و با از بین بردن 17 درصد از این زمین ها در 50 سال گذشته به دلیل چرا دادن گاوها، نقش به سزایی در جنگل زدایی ایفا کرده است.
وقتی گونه ها، زیستگاه خودشان را از دست دهند، دیگر نمی توانند در بخش های باقی مانده زمین زندگی کنند، در نتیجه جمعیت شان با کاهش رو به رو می شود و خطر انقراض آنها را تهدید می کند. در مناطقی که تنوع زیستی غنی است (مثل آمازون)، این تأثیر بر حیات وحش محلی می تواند نتایج فاجعه باری به بار آورد. جگوارها، سمورهای غول پیکر و همچنین میمون های عنکبوتی سیاه رنگ فقط بعضی از گونه هایی هستند که در حال حاضر با خطر انقراض مواجه هستند. محققین تخمین زده اند که بیش از نیمی از گونه های درختان موجود در آمازون در معرض انقراض قرار دارند.
با از بین رفتن جنگل  های استوایی، 90 تا 140 میلیارد متر تن کربن وارد محیط زیست می شود. از بین رفتن اینگونه اکوسیستم های ظریف، تهدید جهانی را در قالب گرمایش جهانی عرضه می کند. در این بین فقط مسئله تمیزی زمین، تهدیدی برای محیط زیست به شمار نمی آید. دباغی چرم نیز به شدت آلوده کننده است و علیرغم خطرات شناخته شده استفاده از کروم، هنوز 90 درصد از تولیدات جهانی دباغی چرم از این ماده بهره می گیرند. در دباغی های کوچک و با اندازه متوسط در اقتصادهای در حال ظهور، پساب ناشی از دباغی ها اغلب بدون تصفیه به صورت مستقیم به منابع آبی وارد می شوند.
کان پور (Kanpur) در هند یک نمونه معروف در این زمینه به حساب می آید که یکی از بزرگترین صادرکنندگان چرم در جهان است. تخلیه کردن ضایعات سمی دباغی ها در این شهر موجب آلودگی خاک و آب های زیر زمینی شده و به نوبه خود به محصولات زراعی هم صدمه وارد کرده است. دباغی های کوچکتر این شهر مستقیما فاضلاب تصفیه نشده را به رودخانه گنگ (Ganges river) می ریزند. این کار مشکلات زیادی در حوزه سلامت مثل آسم، بیماری های چشمی و پوستی را در میان جوامع محلی به وجود آورده است.
پنبه دیگر الیافی است که به خاطر تأثیرات منفی زیست محیطی به شهرت رسیده است. براساس اعلام انستیتوی منابع جهان (World Resources Institute)، 57 درصد از پنبه در مناطقی با تنش آبی زیاد یا شدید تولید می گردد. این مسئله می تواند تأثیرات مخربی بر روی اکوسیستم های محلی داشته باشد. خشک شدن دریاچه آرال در آسیای مرکزی تا حدی در نتیجه تولید پنبه حادث شده است. وارد نشدن آب و افزایش میزان نمک محلول در آن به ناپدید شدن ماهی های آب شیرین منجر می گردد و تأثیر منفی بر روی صنعت ماهیگیری منطقه وارد می نماید.
علاوه بر این، چهار درصد از آفت کش ها و 10 درصد از حشره کش های استفاده شده در سطح جهان مربوط به کشت پنبه هستند. مخصوصا زنبورهای عسل در برابر حشره کش های استفاده شده بر روی مزارع پنبه مانند آبامکتین، فیپرونیل، ایندوکساکارب و پیرتروئیدها بیشتر حساس هستند. 87 درصد از عمده محصولات زراعی به گرده افشانی حشرات وابسته هستند، پس کاهش گرده افشانی مخصوصا در زنبورهای عسل، تهدیدی جدی برای امنیت غذایی جهان به شمار می آید.
به موضوع فرسایش خاک ناشی از تولید پشم نیز باید توجه ویژه ای شود. پشم کشمیر به خاطر نقشش در تخریب خاک در مغولستان به واسطه چرای بیش از حد دام ها در صدر اخبار بوده است. افزایش چشمگیر محصولات کشمیر در حوزه فست فشن منجر به گسترش گله ها شده است. 70 درصد از مراتع به طور جدی تحت تأثیر قرار گرفته اند و اکنون مانند بیابان هایی هستند که در آنها پستانداران بزرگ برای زنده ماندن در حال تلاش هستند. همچنین پشم حاصل شده از گوسفندان نیز در صورت عدم مدیریت مسئولانه می تواند منجر به چرای بیش از حد و تخریب خاک گردد.
دیگر تأثیرات تنوع زیستی ناشی از پشم به آزاد شدن فاضلاب های سمی تصفیه نشده به منابع آبی مربوط می گردد. مثلا ترکیبات اختلال کننده غدد درون ریز که در پشم شویی مورد استفاده قرار می گیرند، می توانند سبب مؤنث سازی ماهیان شوند و کاهش گونه های جمعیتی آنها را رقم زنند. این موضوع در دریاچه آپوپکا (Apopka) در فلوریدا منجر به مسائل تولید مثل در میان تمساح های مؤنث شده است.
البته فقط الیاف سلولزی و حیوانی مسئله نیستند. الیاف مصنوعی استخراج شده از سوخت های فسیلی به صورت غیرمستقیم در گرمایش جهانی مشارکت دارند و تأثیر بسیار زیادی بر روی اکوسیستم های جهانی به وجود می آورند. مثلا در سال 2015، پلی استر تولید شده برای لباس در حدود 282 میلیارد کیلوگرم دی اکسید کربن را از بین برده که این رقم حدودا سه برابر بیشتر از تأثیر پنبه بوده است. براساس گزارش WWF، حتی اگر گرمایش کره زمین به 2 درجه سانتیگراد محدود شود، باز هم نواحی غنی از نظر تنوع زیستی مثل آمازون و گالاپاگوس (Galapagos) در حدود 25 درصد از گونه های خودشان را از دست می دهند.
اگر پساب ها و فاضلاب ها تصفیه نشوند، منتشر شدن مواد سرطان زا و خطرناکی مانند آنتیموان، کبالت، نمک های منگنز، سدیم بارمید و تیتانیوم دی اکسید باعث می گردند تا مصنوعات به طور مستقیم بر روی زیستگاه های محلی تأثیر ایجاد کنند. این منسوجات همانند دیگر الیاف در مراحل فرآوری مرطوب، رنگزنی و پرداخت نهایی، تأثیرات قابل توجهی بر روی محیط زیست به وجود می آورند. تخمین زده می شود که حدود 20 درصد از آلودگی آب ناشی از رنگ زنی و عمل آوری منسوجات باشد (براساس اعلام بانک جهانی).

آیا فقط تولید الیاف باعث مشکلات تنوع زیستی می شود یا مسائل دیگری هم وجود دارد؟

وقتی صحبت از مسائل زیستی به میان می آید، چرخه عمر یک لباس و همچنین مسائل پایداری اهمیت پیدا می کنند. حمل و نقل کالاها به میزان قابل توجهی به تغییرات اقلیمی و به نوبه خود به از بین رفتن تنوع زیستی به خاطر گرمایش آب و هوایی منجر می گردد. در این زمینه کمیسیون اروپا محاسبه کرده است که حدود یک چهارم از انتشار گازهای گلخانه ای ناشی از حمل و نقل است. برند Levis Strauss & Co در زمینه پوشاک تخمین زده اند که 5.4 کیلوگرم از کربن دی اکسید تولید شده به واسطه بسته بندی، حمل و نقل و خرده فروشی یک جفت شلوار جین حاصل می شود.
البته در این زمینه تأثیر پوشش و مراقبت مصرف کننده از لباس، و به پایان رسیدن عمر کالا نیز وجود دارد. میکرو الیاف ناشی از شستشوی منسوجات، بیش از 90 درصد از میکرو پلاستیک ها را در برخی از مناطق به خود اختصاص می دهند. مطالعه منتشر شده در سال 2020 به این نتیجه رسیده که میکرو الیاف باعث مشکلات تنفسی جدی و تولید مثل در ماهی ها می شوند. این موضوع سبب کاهش ذخایر ماهی شده و امنیت غذایی به ویژه در جوامع فقیرنشین را با معضل رو به رو کرده است.
هر چند که تمرکز ویژه ای بر روی میکرو الیاف پلاستیکی ناشی از مصنوعات وجود دارد، اما تحقیقات عنوان کرده اند که میکرو الیاف حاصل از الیاف طبیعی حتی می توانند منجر به مشکلات جدی تری شوند. محققین دانشگاه پلیموث به این نتیجه رسیده اند که میکرو الیاف سلولزی در اعماق دریاهای اروپا برجسته تر هستند، اما در مورد تأثیر آنها بر روی زندگی آبزیان در این محیط های دریایی به مطلب خاصی دست نیافته اند.
برای دستیابی به استراتژی هایی در مورد نحوه تأثیرگذاری مثبت صنعت مد بر روی تنوع زیستی و کاهش این تأثیرات به دنبال راه حل های تنوع زیستی که در آینده منتشر می شوند، باشید.