بررسی تأثیرات اجتماعی و زیست محیطی تولید پنبه

پیشینه پنبه به عنوان یک منسوج به حداقل 5000 سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد، اما شواهد استفاده انسان از پنبه در مکزیک، پاکستان و پرو خیلی قبل تر از این زمان پیدا شده است. با این حال پنبه هنوز هم به عنوان یک کالای جهانی مورد معامله قرار می گیرد، اما دیگر مثل سابق در بازار پوشاک حرف اول را نمی زند.
پنبه یک الیاف طبیعی است که بعد از بافتن یا به هم پیوستن به پارچه ای نرم و محکم تبدیل می شود. این الیاف ضمن داشتن قابلیت تنفس، جاذب و قابل شستشو نیز است. برای تولید نخ یا پوشاک جدید می توان از پنبه کهنه بازیافت شده هم استفاده کرد.
پنبه از الیاف پرزداری که به غوزه پنبه معروف هستند و اطراف دانه های گیاه پنبه را احاطه کرده اند، به دست می آید. الیاف پنبه در مراحل پنبه پاک کنی، تمیز کردن و کاردینگ (به منظور هم ردیف شدن) از دانه های گیاه جدا می شوند، طی مرحله نخ ریسی به نخ پنبه ای تبدیل شده و در نهایت به پارچه بافته می گردند.
این فرآیند در برگیرنده موقعیت های مختلفی است که از جمله آنها می توان به برداشت پنبه در مزارع، تمیز کردن و متراکم کردن آنها در عدل های پنبه، انبار کردن و حمل و نقل عدل های پنبه به کارخانجات نساجی، ریسیدن الیاف پنبه و بافتن آنها اشاره کرد. ممکن است نخ یا پارچه تولید شده قبل از ارسال به تولیدکنندگان پوشاک، رنگ زنی یا چاپ شود و یا تحت عمل پرداخت نهایی قرار گیرد.
پنبه مهمترین محصول کشاورزی غیر خوراکی جهان است که توسط بیش از 80 کشور جهان به منظور تجارت کشت می شود. با این حال قسمت اعظم پنبه تنها در 6 کشور، یعنی چین، هند، استرالیا، برزیل، ایالات متحده و پاکستان تولید می شود. این کشورها جمعاً و روی هم رفته، 80% پنبه جهان را تولید می کنند.
اگر چه گیاه پنبه وحشی در مناطق خشک و نیمه گرمسیری رشد می کند، اما یک محصول کشاورزی پر زحمت محسوب می شود. رشد مطلوب گیاه پنبه به حرارت خشک، نور آفتاب، آبیاری منظم و محافظت گیاه از آفات و علف های هرز نیاز دارد.

از دست دادن سهم بازار پنبه با وجود چند کاربردی بودن

الیاف پنبه بسیار پر کاربرد هستند و آنها را می توان به طیف گسترده ای از پارچه ها مانند پارچه های کودری (مخمل کبریتی)، دنیم (جین)، فلانل، ژرسه (کشباف)، پاتیست (کتان نازک و ظریف)، موسلین (چیت)، ارگاندی، پرگال (percale)، پیما، جناغی و انواع مختلف مخمل تبدیل کرد. می توان از الیاف پنبه به تنهایی برای تولید پارچه استفاده کرد و یا اینکه برای افزایش دوام پارچه، پنبه را با سایر الیاف از جمله پلی استر ترکیب نمود؛ در ضمن از ترکیب الیاف پنبه با الاستین برای تولید پارچه های کشی مانند جین های کشی استفاده می شود.
لباس های مختلفی از پنبه ساخته می شوند. لباس های بیرونی، پیراهن، شلوار، تی شرت، لباس های تابستانی نازک، لباس زیر زنانه و لباس شب بخشی از آنها هستند. البته استفاده از الیاف پنبه ای برای تولید منسوجات خانگی مانند کوسن، لوازم خواب و حوله نیز بسیار رایج است.
با وجود استفاده زیاد از این الیاف طبیعی، از اوایل دهه 2000 میلادی، پنبه به صورت پیوسته سهم بازار خود را به الیاف مصنوعی واگذار کرده است. اکنون تنها تامین 21% الیاف مورد استفاده برای تولید پوشاک و منسوجات در سطح جهان به عهده پنبه است، در حالیکه 65% از این بازار در اختیار الیاف مصنوعی است. تخمین زده می شود که تولید سالانه پنبه در سال 2016 بین 21 تا 23 میلیون تن بوده است که ارزشی در حدود 41 میلیارد دلار داشته است.
پنبه پایه اصلی اقتصاد چندین کشور کم درآمد و با درآمد متوسط است و برای حدود 350 میلیون نفر کار و درآمد فراهم کرده است. حدود 90% از پنبه کاران در کشورهایی با درآمد کم هستند و سطح زیر کشت پنبه این خرده مالکان، عموماً کمتر از دو هکتار است.

تاثیرات شدید پنبه معمولی

مصرف آب پنبه

تجارت پنبه مزایای اقتصادی زیادی برای این مناطق به همراه دارد، اما توام با مشکلات زیست محیطی و اجتماعی فراوانی نیز هست. میزان مصرف آب توسط گیاه پنبه بسیار چشمگیر است. بر اساس اطلاعات انستیتو منابع جهانی (World Resources Institute)، بیش از نیمی از پنبه تولیدی جهان یعنی حدود 57%، در مناطقی که دچار کم آبی زیاد یا شدید هستند، کشت می شود. تنها 30% پنبه در مزارع دیم کشت می گردد. بقیه این مزارع به آبیاری و عمدتاٌ آبیاری سیلابی بی حد و حصر وابسته هستند. دریای آرال در آسیای میانه به وضوح تاثیر چنین فشاری را نشان می دهد. این دریا اکنون تنها به 10% از حجم قبلی خود رسیده است و این موضوع به دلیل خشکسالی های پی در پی و دهها سال انتقال آب آن برای آبیاری مزارع پنبه به وجود آمده است.

استفاده پنبه از مواد شیمیایی

پنبه علاوه بر اینکه یک محصول تشنه است، برای کشتش نیز از مواد شیمیایی زیادی استفاده می شود؛ 4% از کل آفت کش های جهان و 10% از حشره کش ها در کشت پنبه مورد استفاده قرار می گیرند. این مواد می توانند سیستم های زیست محیطی محلی و منابع آب های آشامیدنی را آلوده کنند.

تاثیرات اجتماعی کشت پنبه

پیوند تاریخی پنبه با تجارت برده کاملاً شناخته شده است. بدبختانه این صداها اکنون نیز به گوش می رسند، به گونه ای که گروه های حقوق بشری شواهدی را جمع آوری کرده اند که نشان می دهد امروزه به صورت مداوم از کودکان و کار اجباری در کشت پنبه استفاده می شود. از جمله این شواهد می توان به کودکان پنج ساله ای اشاره کرد که در مزارع پنبه یا کارخانجات پنبه پاک کنی در کشورهایی مانند هند، مصر و ازبکستان کار می کنند.
با وجود اینکه تجارت پنبه در سطح جهان به صورت نقدی صورت می گیرد، اما قیمت آن معمولا نوسان های قابل توجهی دارد. این امر به ویژه برای تولید کنندگان ضعیف پنبه گران تمام می شود و بر درآمد، شرایط کار و کیفیت زندگی آنها تاثیر می گذارد.

ارائه طرحی امیدوارانه از سوی پنبه ایده آل

آگاهی از این اشکالات بزرگ در حال رشد است و منجر به فعالیت چندین نهاد بین المللی در سراسر جهان برای تولید پنبه پایدارتر و عادلانه تر شده است. مطابق گزارش سال 2018 بورس نساجی، 19% از کل پنبه تولیدی جهان در اختیار پنبه ایده آل قرار دارد.
شواهد اخیر نشان می دهد که طرح های پایدارتر، مزایای زیست محیطی تمیزتری را فراهم می کنند. گزارشی که از تحلیل چرخه عمر پنبه ارگانیک در سال 2016 منتشر شده نشان می دهد که پتانسیل گرمایش زمین توسط پنبه ارگانیک نصف پنبه معمولی است. این پنبه 91% کمتر از آب شیرین نهرها و دریاچه ها استفاده می کند و تقریباً یک سوم پنبه معمولی انرژی مصرف می نماید.

پنبه پایدار

پنج نهاد عمده، یعنی نهاد پنبه ارگانیک، پنبه فایر ترید (Fairtrade)، ابتکار عمل پنبه برتر (BCI)، پنبه تولید شده در آفریقا (CmiA) و برنامه REEL Cotton بر روی کشت پنبه براساس اصول پایدار یا اخلاقی نظارت می کنند. در ضمن سازمان استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS) به شدت بر روی پنبه متمرکز است و به جنبه های اجتماعی و زیست محیطی فرآوری پنبه و تولید پوشاک پنبه ای می پردازد.
تمایل به استفاده از عبارت پایدار به عنوان یک اصطلاح محافظتی برای کلیه پنبه های تولید شده تحت طرح های مختلف، و دیگر اقداماتی که برندها ممکن است به صورت مستقل دنبال کنند، وجود دارد. با این حال هر یک از این پنج برنامه با توجه به دیدگاهی متفاوتی که به مسائل زیست محیطی یا اجتماعی دارند، دارای جهت گیری های متفاوتی هستند. هر یک از این نهادها در کنار وظایف دیگری که به عهده گرفته اند، به انجام کارهای زیر نیز می پردازند:

• ابتکار عمل پنبه برتر (BCI) به دنبال تشکیل نهادهای مشارکتی است و برای ارتقای عواید اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کشاورزان در زنجیره تامین پنبه فراتر از پنبه معمولی تلاش می کند.
• پنبه دارای مجوز ارگانیک به شدت برای استفاده از سموم دفع آفات و حشره کش ها تحت نظارت است. در ضمن مدیریت مزارع پنبه ارگانیک باید با استفاده از معیارهای صدور گواهی بین المللی باشد.
• پنبه های گواهی شده تحت عنوان فایر ترید (Fairtrade)، حداقل قیمت منصفانه پنبه را برای کشاورزان تضمین می کنند تا بتوانند با استفاده از درآمدشان در جامعه خود سرمایه گذاری نمایند.
• CmiA بر بهبود معیشت و پایداری جوامع فعال در کشت پنبه در کشورهای آفریقایی تمرکز دارد.
• برنامه REEL Cotton بر روی کشاورزی پایدار، قابلیت پایش زنجیره تامین و شرایط کار مناسب فعالیت می کند.