پنبه و پنبه پایدار محصولاتی مهم در جهان

با وجود اینکه استفاده از پنبه برای تولید پوشاک تحت الشعاع الیاف مصنوعی قرار گرفته است، اما پنبه هنوز هم یک کالای مهم در سطح جهان محسوب می شود. نهادهای جهانی که از پنبه پایدار حمایت می کنند، حدود 15% پنبه جهان را تولید می کنند.
هزاران سال است که پنبه در بسیاری از فرهنگ های بشر، منبع مهمی برای ساخت لباس و منسوجات بوده است. اگر چه الیاف مصنوعی جای پنبه را در بازار جهانی الیاف گرفته اند، اما پنبه همچنان یکی از الیاف مهم در تولید پوشاک به حساب می آید؛ چرا که با 21% سهم در کل الیاف مورد استفاده، جایگاه دوم را از آن خود کرده است. در ضمن پنبه مهمترین محصول کشاورزی غیر غذایی جهان محسوب می شود. تقریباً 350 میلیون نفر درگیر کاشت، حمل و نقل و فرآوری پنبه هستند که بسیاری از آنها در کشورهای کم درآمد حضور دارند.

تولید پنبه و تاثیرات آن

با وجود اینکه پنبه از منابع طبیعی استحصال می شود، اما کاشت و فرآوری آن می تواند اثرات زیادی بر محیط زیست بگذارد. کاشت پنبه به مقدار قابل توجهی آب نیاز دارد (حدود 2700 لیتر آب برای تولید یک تی شرت پنبه ای نیاز است). با وجود اینکه 30% پنبه در مزارع دیم که به میزان مصرف آب کمتری نیازمند هستند، کشت می شود؛ اما 70% پنبه در مزارع آبی حاصل می گردند و این یعنی آبیاری بی رویه. در ضمن پنبه از مواد شیمیایی زیادی هم استفاده می کند. 4% سموم دفع آفات و 10% حشره کش ها کل جهان در کشت پنبه مورد استفاده قرار می گیرند.
شاخص پایداری مواد هیگ (Higg Materials Sustainability Index) محاسبه کرده است که کشت پنبه به صورت ارگانیک باعث نصف شدن تاثیرات زیست محیطی کشت پنبه سنتی می شود. چندین نهاد در سراسر جهان برای تولید پنبه پایدار فعالیت می کنند که در ادامه فعالیت های پنج سازمان استاندارد اصلی در این زمینه مورد بررسی قرار می گیرد.
تخمین زده می شود که تولید سالانه پنبه بین 21 میلیون تا 23 میلیون تن باشد که ارزشی در حدود 41 میلیارد دلار خواهد داشت. پنبه در بیش از 80 کشور جهان کشت می شود، اما عمده کشت پنبه در 6 کشور یعنی چین، هند، استرالیا، برزیل، ایالات متحده و پاکستان صورت می گیرد که در کنار هم 80% پنبه جهان را کشت می کنند.
پنبه تولید شده توسط بسیاری از کشورها در یک شبکه پیچیده از زنجیره تامین مورد داد و ستد و استفاده قرار می گیرد، مثلاً:

• هند، چین و ایالات متحده در کشت پنبه حرف اول را می زنند.
• اما کشورهایی مثل ایالات متحده، استرالیا، هند، برزیل و ازبکستان هستند که صادرات پنبه را در قبضه قدرت خود دارند؛ البته کشورهایی مثل بورکینافاسو و مالی هم مقادیر قابل توجهی پنبه صادر می کنند.
• بنگلادش بزرگترین وارد کننده پنبه است و ترکیه با فاصله کمی در رده دوم قرار دارد.
• چین و هند بزرگترین بازارهای پنبه داخلی را در اختیار دارند (حدوداً 53% از کل تولیدات جهانی).

انواع پنبه

پنبه پایدار

حدود 15% از کل پنبه های تولید شده در سطح جهان در سال 2015، تحت نظارت «ابتکار عمل پنبه ایده آل (preferred cotton initiative)» کشت شده اند. پنبه ایده آل اصطلاحی است که بورس نساجی برای پنبه هایی که براساس استانداردها و معیارهای خاصی تولید می شوند، به کار می برد.
در حال حاضر چندین استاندارد یا نهاد عمده حامی کشت پنبه مبتنی بر اصول پایدار یا اخلاقی وجود دارند که از جمله آنها می توان به پنبه ارگانیک، پنبه فایر ترید (Fairtrade)، ابتکار عمل پنبه برتر (BCI)، پنبه تولید شده در آفریقا (CmiA) و برنامه REEL Cotton اشاره کرد.
علاوه بر این، استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS) به شدت بر روی پنبه متمرکز است و به جنبه های اجتماعی و زیست محیطی فرآوری پنبه و تولید پوشاک پنبه ای توجه دارد. بسیاری دیگر از استانداردهای کشاورزی محور هم وجود دارند که شامل پنبه نیز می شوند. تاکنون ابتکار عمل پنبه برتر = Better Cotton Initiative (BCI) نسبت به بقیه از نظر میزان تولید، دست بالا را داشته است.
هر برنامه تاکیدات متفاوتی دارد، به گونه ای که برخی از آنها منطقه محور و برخی دیگر مسئله محور هستند. به عنوان مثال استانداردهای پنبه ارگانیک در هر کشور تولید کننده توسط نهادهای ملی کشاورزی ارگانیک بررسی می شوند و به طور خاص بر روی تاثیرات زیست محیطی کشاورزی پنبه متمرکز هستند. استاندارد پنبه تجارت عادلانه (Fairtrade) دربرگیرنده معیارهای زیست محیطی است، اما بیشتر فعالیت آن با معیشت کشاورزان و جوامع کشاورزی مرتبط است. فعالیت های ابتکار عمل پنبه برتر، استانداردهای اجتماعی و زیست محیطی را در بر می گیرد، اما نمی توان آنها را به عنوان معیارهای سطح بالا مثل استانداردهای ارگانیک یا تجارت منصفانه قلمداد کرد.

پنبه ارگانیک

پنبه ارگانیک با استفاده از بذر پنبه ای که از نظر ژنتیکی اصلاح نشده است، کشت می شود. در ضمن در کشت پنبه ارگانیک از هیچ گونه مواد شیمیایی مصنوعی کشاورزی مانند کودهای شیمیایی یا سموم دفع آفات استفاده نمی گردد. از مزایای پنبه ارگانیک در مقایسه با پنبه ای که به صورت سنتی کشت می شود، می توان به ارتقای سلامتی خاک، کیفیت بالاتر آب، تنوع زیستی و کاهش چشمگیر مصرف ذخایر طبیعی اشاره کرد. در صورتیکه کشاورزان بتوانند محصولات ارگانیک را به قیمت مناسبی بفروشند، پیامدهای بهداشتی ارتقا پیدا می کند و بازده اقتصادی نیز بالاتر خواهد رفت.
بیشتر پنبه های ارگانیک مطابق با استانداردهای کشاورزی ارگانیک، توسط نهادهای صدورکننده گواهینامه ملی در کشوری که پنبه کشت می شود، مورد تائید قرار می گیرند. استانداردهای ارگانیک از یک کشور به کشور دیگر متفاوت است، اما ممنوعیت استفاده از بذرهای اصلاح شده ژنتیکی، سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی تقریبا نقطه مشترک تمامی این استانداردهاست. در ضمن برای اطمینان از رعایت این استانداردها به ارزیابی مستقلی نیز نیاز است.
تقریباً 3.3% از کل برداشت پنبه در سال های 2015 و 2016 به صورت ارگانیک بوده است (حدود 107980 تن پنبه ای که از 302562 هکتار زمین زراعی استحصال شده است). تخمین زده می شود که حدود 220000 کشاورز از 18 کشور در مزارع پنبه ارگانیک کار کنند. هند، چین و ترکیه بزرگترین تولید کننده پنبه های ارگانیک هستند. در واقع 85% از تولید جهانی پنبه ارگانیک برعهده این سه کشور است.
تقاضای کلی برای پنبه ارگانیک نسبت به عرضه آن بیشتر است، اما این امر به صورت ناموزون تجربه می شود. مثلا کشاورزان هندی شاهد تقاضای زیادی هستند، اما کشاورزان آمریکای لاتین و آفریقا با این شرایط مواجه نیستند.
مطابق داده های بورس نساجی، اختلاف قیمت بین پنبه معمولی و ارگانیک نسبتاً اندک است. البته ممکن است این اختلاف قیمت در زنجیره های تامین اختصاصی نهایتاً بین 20% تا 30% باشد. در مناطقی که قیمت پنبه ارگانیک پایین است، ممکن است کشاورزان از سرمایه گذاری بر روی روش های ارگانیک کشت پنبه خودداری کنند و در عوض به کشت سایر محصولات ارگانیک روی بیاورند و یا حتی دوباره به کشت پنبه معمولی بپردازند.
استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS) تنها زمانی پنبه را به عنوان ارگانیک تائید می کند که از پایش پنبه ارگانیک توسط زنجیره تامین (به نام زنجیره حفاظت) مطمئن شده باشد و تمام مراحل تولید اعم از شستشو، ریسندگی، رنگرزی و تولید پوشاک بایستی مطابق با استانداردهای دقیق زیست محیطی در نظر گرفته شود. در ضمن باید شرایط کار مطابق با اصول سازمان بین المللی کار نیز باشد.

پنبه فایرترید (Fairtrade)

پنبه فایرترید یا تجارت عادلانه (Fairtrade) توسط کشاورزان با حداقل قیمت تضمینی فروخته می شود و مبلغ اضافی ناشی از فروش آن صرف سرمایه گذاری در پروژه های عمرانی مانند حفر چاه یا ساخت مدارس می گردد. در پنبه فایرترید، درآمد دریافتی کشاورزان متناسب با هزینه های تولید است، و جوامع کشت پنبه برای اجرای پروژه های عمرانی خود تامین مالی شده و پشتیبانی می گردند. حدود 70% از پنبه فایرترید به صورت ارگانیک تولید می شود. استاندارد پنبه فایرترید شامل یک بخش از زنجیره حفاظت است که برای اطمینان از انطباق عملکرد آن توسط واحدهای مستقل تائید می گردد.
حجم پنبه فایرترید (Fairtrade) تولید شده نسبت به تولید پنبه ارگانیک گزارش شده کمتر است. تنها 43481 تن بذر پنبه تحت شرایط تائید شده توسط فایرترید تولید می گردد که معادل فقط 1.3% از کل پنبه تولید شده در سال 2016 است. در ضمن بیش از نیمی از این پنبه به عنوان پنبه فایرترید به فروش می رسد و بقیه به عنوان پنبه معمولی به بازار عرضه می شود، زیرا تقاضای کافی برای آن به عنوان پنبه فایرترید وجود ندارد. حداقل قیمت فایرترید برای پنبه های تأیید شده تحت عنوان فایرترید وجود دارد. پنبه ارگانیک فایرترید از قیمت بیشتری برخوردار است.

ابتکار عمل پنبه برتر (BCI)

ابتکار عمل پنبه برتر (BCI) در سال 2005 به عنوان یک برنامه مشترک بین صندوق جهانی حیات وحش (WWF) و برندهای پیشروی بین المللی نساجی به منظور بهبود پیامدهای اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی برای کشاورزان پایه گذاری شد.

این ابتکار قصد دارد تا براساس 6 اصل، و با آموزش کشاورزان در زمینه آب و استفاده از سموم دفع آفات و در ضمن با ترویج حفاظت از خاک و تنوع زیستی، بازده کشاورزی را افزایش دهد. هدف از این کار ارتقاء کیفیت پنبه و فراهم کردن استانداردهای حداقلی کار برای کشاورزان و کارگران آنهاست.
ابتکار عمل پنبه برتر برخلاف استانداردهای پنبه ارگانیک و پنبه فایرترید از بذرهای اصلاح شده ژنتیکی و سموم دفع آفات استفاده می کند (البته در چارچوب مدیریت یکپارچه آفات که به دنبال به حداقل رساندن استفاده از آنهاست). این ابتکار شامل هیچ گونه حق العمل اضافی برای کشاورزان نیست. سیستم BCI به جای استفاده از رویکرد «جداسازی فیزیکی» از رویکرد «تعادل حجمی» استفاده می کند تا بتواند فرآیندهای پس از عملیات پنبه پاک کنی را در خلال زنجیره تامین مورد پایش قرار دهد.
پنبه BCI در تامین منابع پنبه ایده آل برندهای بزرگ در سراسر جهان حرف اول را می زند. بورس نساجی گزارش کرده است که در سال 2016 حدود 2.4 میلیون تن پنبه تحت برنامه های BCI کشت شده است (یعنی 77.6% از منابع پنبه ایده آل). سازمان BCI عنوان کرده که در سال 2016 حدود 1.5 میلیون کشاورز از 23 کشور جهان در برنامه های تولید پنبه گواهی شده BCI مشارکت کرده اند.
این ارقام چشمگیر تا حدودی نتیجه برنامه صدور گواهینامه BCI بوده است که به منظور کشت پنبه تحت برنامه های مشابه یا معادل، مانند برنامه پنبه تولید شده در آفریقا (Cotton made in Africa)، برنامه REEL Cotton و برنامه بهترین شیوه های مدیریت استرالیا محور (Australia-based Best Management Practices) توسعه پیدا کرده اند.

برنامه پنبه تولید شده در آفریقا (CmiA)

برنامه پنبه تولید شده در آفریقا (CmiA) یک برنامه آموزشی و تائیدی است که با هدف بهبود معیشت و پایداری جوامع کشت پنبه در آفریقای سیاه پایه گذاری شده است. این امر از طریق آموزش کشاورزان، اجرای طرح های پایدار و همکاری با برندهای بین المللی جهت افزایش تقاضا برای کشت پنبه در آفریقا حاصل می شود. ارقام زیر (از سال 2016 به بعد) نشان دهنده معیارهای CmiA است:

• 30% از کل پنبه کشت شده در آفریقا تحت نظارت برنامه CmiA قرار دارد.
• 320100 تن ضایعات پنبه (ناشی از عملیات پنبه پاک کنی) تولید شده است.
• 1182000 هکتار پنبه زیر کشت CmiA است.
• 780000 خرده مالک و 5.9 میلیون خانواده عضو CmiA هستند (18% این کشاورزها زن هستند).

مدل CmiA، طرحی برای حمایت از قیمت به نفع کشاورزان ندارد و پنبه تولیدی کشاورزان در این برنامه با قیمت جهانی به فروش می رسد. از سال 2012 امکان برچسب زدن پنبه CmiA به عنوان بخشی از ابتکار عمل پنبه برتر (BCI) فراهم شده است تا کشاورزان خرد آفریقایی بتوانند به بازارها و برندهایی که منبع خود را از طریق پنبه BCI فراهم می کنند، دسترسی داشته باشند.

برنامه REEL Cotton و CottonConnect

برنامه REEL Cotton یک برنامه آموزشی کشاورزی پایدار سه ساله و یک کد معتبر است که به منظور ترویج و تسهیل روند پایداری مزارع، امکان پایش زنجیره تامین و فراهم کردن شرایط کاری مناسب طراحی شده است. برنامه REEL Cotton امکان پایش زنجیره تامین و خدمات حمایتی را برای برندها فراهم می کند، در ضمن خدمات آموزشی و ترویجی هم به کشاورزان ارائه می دهد. این برنامه از آغاز فعالیت خود به حدود 20000 کشاورز در هند، پاکستان، چین و پرو خدمات آموزشی ارائه کرده است.
در واقع برنامه REEL Cotton خط مشی است که توسط سازمان CottonConnect اجرایی می شود. سازمان CottonConnect یک سازمان غیر دولتی مدیریت زنجیره تامین پنبه و ظرفیت سازی است که در بریتانیا مستقر است و مرکز توجه آن حوزه های عمده کشت پنبه در 4 کشور است.
سازمان CottonConnect علاوه بر اجرای برنامه های مختلف یک شریک اجرایی برای ابتکار عمل پنبه برتر (BCI) هم محسوب می شود. کشاورزان دارای مجوز از طرف برنامه REEL Cotton می توانند پنبه خود را با گواهی BCI بفروشند. سازمان CottonConnect به 520000 کشاورز آموزش داده تا پنبه خود را تحت برنامه BCI تولید کنند.

جمع بندی

• پنبه دومین الیاف مورد استفاده برای تولید پوشاک است، که سهم آن در کل مصرف جهانی به 21% می رسد.
• پنبه مهمترین محصول کشاورزی غیرغذایی در جهان است. حدود 350 میلیون نفر در تولید و خدمات جانبی پنبه فعالیت می کنند که عمدتاً در کشورهای کم درآمد قرار دارند.
• کشت پنبه به مقدار زیادی آب و مواد شیمیایی نیاز دارد. همین امر باعث شده تا چندین نهاد در سراسر جهان در راستای تولید پنبه پایدارتر و منصفانه تر برای کشاورزان فعالیت کنند.
• این نهادها (ابتکار عمل ها)، 15% از کل تولید پنبه جهان را تحت عنوان پنبه ایده آل تولید می کنند.
• پنبه تولید شده تحت عنوان ابتکار عمل پنبه برتر (BCI)، دست بالا را در بخش تولید پنبه پایدار دارد.