پارچه ژاکارد چیست: خواص، نحوه ساخت و محل تولید

پارچه ژاکارد (Jacquard Fabric) چه نوع پارچه ای است؟

پارچه ژاکارد یک نوع از پارچه بافته شده بر روی دستگاه بافندگی ژاکارد است؛ این دستگاه بافندگی توسط صنعتگر نساجی فرانسوی، یعنی جوزف ماری ژاکارد (Joseph Marie Jacquard) در سال 1804 میلادی اختراع گردیده است. پارچه های بافته شده با این نوع از دستگاه بافندگی، الگوهای پیچیده ای دارند که به صورت مستقیم بر روی پارچه بافته می شوند. در نتیجه هر نوع پارچه با الگوهای بافتنی، شبیه ژاکارد است؛ اما از نقطه نظر فنی تنها پارچه های بافته شده با دستگاه های بافندگی ژاکارد می توانند به عنوان نمونه های واقعی این پارچه در نظر گرفته شوند.
ژاکارد عمدتا به خاطر ویژگی های تزئینی محبوب شده است. همچنین این پارچه از مقاومت نسبی برخوردار بوده و جزء پارچه های سنگین وزن است. برجسته نمودن این ویژگی ها توسط ژاکارد بافتنی با استفاده از پشم یا دیگر مواد بادوام امکان پذیر است. استفاده از پارچه ژاکارد به خاطر پیچیدگی و قیمت نسبتا بالا در پوشاک کژوال غیر معمول است، و تولید کنندگان نساجی بیشتر جهت تولید لباس رسمی مثل لباس عصرگاهی بانوان و کت و شلوار مردانه از ژاکارد استفاده می نمایند. این پارچه یک ماده مطلوب برای ساخت همه انواع منسوجات خانگی مثل پرده، روکش لحاف و رومبلی مبلمان به حساب می آید.

تاریخچه پارچه ژاکارد

قبل از اختراع ماشین بافندگی ژاکارد، بافتن پارچه های تزئینی پیچیده مثل زربافت و دمشقی بسیار زمانبر بود. در نتیجه این پارچه ها هزینه بسیاری زیادی داشتند و فقط برای اشراف قابل خریداری بودند.
با این حال تا سال 1804 میلادی، ماشین های مختلفی وجود داشتند که فرآیند بافت الگوهای پیچیده را در پارچه کمی آسان می کردند. جوزف ماری ژاکارد با توجه به موفقیت مخترعین قبلی مثل باسیل بوچون (Basile Bouchon)، ژان باتیست فالکون (Jean Baptiste Falcon) و ژاک دو ووکانسون (Jacques Vaucanson) توانست تا فرآیند تولید مکانیزه بافت الگودار با یک دستگاه جدید که مستقیما به ماشین های بافندگی موجود متصل می گردید را کامل کند.
تولید کنندگان نساجی به عنوان یکی از نخستین نمونه هایی دستگاه بافندگی که با کارت پانچ شده کار می کردند، ماشین های بافندگی ژاکارد را با مرتب نمودن یک سری از کارت های کاغذی پانج شده، برای تولید الگوهای خاصی برنامه ریزی نمودند. ماشین های بافندگی ژاکارد مدرن، الگوها را با استفاده از برنامه های کامپیوتری به جای کارت ها تولید می کنند، با این حال طراحی کارت پانج شده مربوط به ماشین بافندگی اصلی جوزف ماری ژاکارد در توسعه علوم محاسبات الکترونیکی یک نقش مهم ایفا نمود و توانست به عنوان یک منبع الهام بخش برای چارلز ببیج (Charles Babbage) عمل نماید.
در سال های بعد، هرمان هولریث (Herman Hollerith)، آمارشناس آمریکایی، از یک نوع فناوری کارت پانچ شده ژاکارد جهت کامل نمودن نتایج سرشماری استفاده کرد. کارت های پانچ شده، مکانیسم های اولیه برای فعالیت کامپیوترهای الکترونی تا زمان پدید آمدن ورودی دیجیتالی در میانه قرن بیستم میلادی باقی ماندند. بدون ماشین بافندگی ژاکارد، شاید هرگز علم محاسبات الکترونیکی نمی توانست فناوری های قابل استفاده تولید نماید.
در اوایل قرن هیجدهم، ماشین های بافندگی ژاکارد حاوی کارت پانچ شده جزء رازهای تجاری به حساب می آمدند که شرکت های نساجی رقیب معمولا سعی در به دست آوردن طرح های یکدیگر داشتند. دستگاه های بافندگی ژاکارد در مدت زمان کوتاهی، قیمت پارچه های بافته شده با طراحی پیچیده را به شدت کاهش دادند و باعث شدند تا برای اولین بار بسیاری از مردم به پارچه های دمشقی، زربافت و دیگر انواع منسوجات لوکس دسترسی پیدا کنند.

پارچه ژاکارد امروزی

ماشین بافندگی ژاکارد با گذشت سال ها به شدت تکامل پیدا کرده اند. تولید کنندگان نساجی دیگر این ماشین های بافندگی را با سری های کارت پانج شده مورد استفاده قرار نمی دهند، و به جای آن امروزه دستگاه های بافندگی ژاکارد با برنامه های کامپیوتری کار می کنند. دستگاه های نساجی پیشرفته به نام ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری، نیاز به نیروی انسانی را پایین می آورند، و فرآیند بافتن پارچه های ژاکارد را حتی مؤثرتر و ارزان تر نیز انجام می دهند.
در دهه های اخیر، پارچه ژاکارد محبوبیت خودش را به عنوان یک پارچه تولیدی لباس از دست داده است. با این حال این پارچه زینتی در حوزه منسوجات خانگی به محوبیت رسیده، و مبل های گران قیمت معمولا حاوی رومبلی پارچه ژاکارد هستند. دومین کاربرد پرتقاضای ژاکارد در منسوجات خانگی است که از آن برای تولید پرده هایی که شبیه به روکش های لحاف هستند استفاده می شود. با توجه به توسعه ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری، هزینه تولید پارچه های ژاکارد پایین آمده؛ اما باز هم این پارچه برای دوخت لباس های فاخر به کار برده می شود.

پارچه ژاکارد چگونه تولید می گردد؟

تولید کنندگان منسوج، پارچه ژاکارد را با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد تولید می نمایند. هر چند که فرآیند بافتن پارچه با استفاده از دستگاه ژاکارد یک حالت کلی دارد، اما تولید این پارچه با استفاده از دسته های متنوعی از الیاف نساجی مختلف امکان پذیر است. با این حال جهت تولید محصول نهایی پارچه ژاکارد، انجام گام های زیر ضروری است:

1- به دست آوردن ماده نساجی

از روش های مختلفی جهت به دست آوردن هر نوع از ماده نساجی موجود در بازار استفاده می شود. مثلا پنبه از طریق دسته ای از الیاف پرزدار که دانه های بالغ پنبه را احاطه نموده اند، حاصل می گردد. از سویی دیگر، پشم با چیده شدن موی دام ها به دست می آید. تولید کنندگان نساجی، الیاف مصنوعی را با قرار دادن نفت خام، سلولز یا دیگر مواد در برابر فرآیندهای گرمایی و شیمیایی متنوع تولید می کنند.

2- ریسیدن الیاف به نخ

وقتی الیاف اصلی منسوج تولید گردید، سازندگان پارچه به رسیدن آنها به نخ اقدام می کنند. ریسیدن نخ در انواع ضخامت ها امکان پذیر است، و تولید کنندگان نساجی در برخی از حالت ها این نخ ها را در معرض عمل آوری های پس از ریسندگی نیز قرار می دهند تا دوام پذیری و مقاومت در برابر حرارت شان را بهبود بخشند. رنگرزی اینگونه نخ ها نیز مرسوم است.

3- انتخاب برنامه برای ماشین بافندگی ژاکارد کامپیوتری

بعد از به دست آوردن انواع دلخواه نخ، تولید کنندگان نساجی برای ماشین های بافندگی ژاکارد خودشان، برنامه هایی را انتخاب می کنند. هزاران الگوی بافت مختلف برای ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری موجود است و می توان الگوهای جدیدی نیز خلق نمود. با انتخاب برنامه، ماشین بافندگی ژاکارد کامپیوتری برای بافتن نخ به الگوهای مشخص آماده خواهد شد.

4- خوراندن نخ به ماشین بافندگی

ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری مدرن معمولا نخ را به درون دستگاه بافندگی از طریق موقعیت مرکزی در بالای ماشین بافندگی می خورانند. سپس ماشین بافندگی ژاکارد این نخ را در یک تار پیچیده مرتب می کند تا الگوی دلخواه را تولید نماید. برخی از ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری قادر به تولید چندین بافت از یک پارچه به صورت همزمان هستند.

5- قرار دادن پارچه در معرض عمل آوری های پس از تولید

بعضی از تولید کنندگان نساجی به ندرت نسبت به رنگرزی پارچه ژاکارد نهایی اقدام می کنند. در اغلب موارد این تولید کنندگان، تکه های نهایی پارچه تکمیل شده را در معرض مواد شیمیایی قرار می دهند تا دوام پذیری یا مقاومت در برابر حرارت آنها را بیشتر نمایند.

پارچه ژاکارد چه کاربردی دارد؟

بیشتر منسوجاتی که حاوی الگوهای پیچیده بافتنی هستند از نوع ژاکارد می باشند. هر چند که زیرگونه های کمی مختلف از این پارچه وجود دارد، اما هر نوع از ژاکارد برای اهداف مشابهی به کار می روند. در عصر معاصر، ژاکارد بیشتر برای تولید پرده مورد استفاده قرار می گیرد، اما پیدا کردن روکش های لحاف که بافت های ژاکارد دارند نیز کمی معمول است.
تولید کنندگان نساجی معمولا کمتر از ژاکارد جهت تولید لباس رسمی مردانه و زنانه مثل لباس های زنانه زینتی و کت و شلوار طرح دار استفاده می کنند. تولید بلوزهای ژاکارد و لباس های زنانه غیر رسمی نیز نسبتا مرسوم است.
دیگر کاربردهای غیر از تولید لباس ژاکارد به ساخت کاورهای بالش و رومبلی مربوط می گردد. معمولا برای مبلمان گران قیمت زینتی از این پارچه استفاده می شود، چون هاله ای از ظرافت را به تکه های غیر معمول مبلمان اضافه می کند؛ با این حال برای مبلمان و صندلی های روزمره کاربرد کمتری دارد. تولید پرده های نقشینه حاوی بافت پیچیده با استفاده از ماشین های بافندگی ژاکارد نیز بسیار آسان است.

پارچه ژاکارد در چه مناطقی از جهان تولید می گردد؟

متداول ترین نوع الیاف نساجی استفاده شده برای تولید ژاکارد، پنبه، ابریشم و الیاف مصنوعی هستند. در برخی موارد، تولید کنندگان نساجی شاید از پشم نیز برای تولید پارچه ژاکارد استفاده نمایند؛ اما نخ پشمی معمولا برای پرده های نقشینه نیز کاربرد دارد.
هر چند که هند بزرگترین تولید کننده الیاف پنبه ای خام در سطح جهان است، اما این چین است که بیشترین محصولات پنبه ای را تولید می نماید. چین پیشگام تولید ابریشم جهان نیز محسوب می شود و بیشترین میزان الیاف مصنوعی را نیز می سازد.
از سویی دیگر، استرالیا نسبت به هر کشوری، بیشترین پشم را تولید می کند. با این حال، تولید کنندگان پشم استرالیایی معمولا نخ یا الیاف خامشان را برای تولید محصولات به چین ارسال می کنند. در نتیجه بیشترین پارچه های ژاکارد از چین سرچشمه می گیرد.

قیمت پارچه ژاکارد به چه صورت است؟

نوآوری ماشین بافندگی ژاکارد، قیمت پارچه های بافتنی پیچیده را به میزان قابل توجهی کاهش داده است. امروزه پارچه ژاکارد تنها کمی از منسوجات بافتنی مشابه تولیدی با استفاده از انواع مشابه الیاف، هزینه بیشتری دارد. قیمت پارچه ژاکارد با توجه به پیچیدگیش، افزایش پیدا می کند.

چه تفاوتی بین انواع مختلف پارچه ژاکارد وجود دارد؟

هر نوع پارچه بافته شده با ماشین بافندگی ژاکارد به عنوان پارچه ژاکارد در نظر گرفته می شود. با این حال چند نوع زیر مجموعه مختلف از پارچه ژاکارد وجود دارد که در ادامه به متداول ترین آنها اشاره خواهیم نمود:

1- زربافت (Brocade)

زربافت از چین باستان سرچشمه گرفته و اولین بار در در غرب در دوران امپراطوری بیزانس ظاهر گشته است. زربافت یکی از متداول ترین پارچه های ژاکارد بافتنی محسوب می گردد. این پارچه معمولا با ابریشم بافته می شود؛ اما اکنون تولید کنندگان، پارچه زربافت مصنوعی، پنبه ای و حتی پشمی نیز ارائه می دهند. زربافت ساده حاوی دو نخ رنگی است؛ اما بافت زربافت که بیش از پنج ترکیب رنگ مختلف نیز داشته باشد، امکان پذیر است.

2- بروکاتل (Brocatelle) یا زربافت حاوی گلدوزی برجسته

بروکاتل شبیه زربافت است، اما تنها با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد می تواند تولید گردد. این پارچه معمولا الگوهای پیچیده تر از زربافت دارد، و الگوهایش دارای سطح های متمایز برجسته و پف دار هستند. بروکاتل معمولا سنگین تر و بادوام تر از زربافت است.

3- داماسک (Damask) یا دمشقی

برخلاف زربافت و بروکاتل، داماسک دو طرفه است، و این نوع از پارچه معمولا تنها حاوی یک نخ تار و یک نخ پود است. هر چند که بافتن دمشقی به مراتب از بافتن زربافت آسانتر است، اما هنوز هم تولید سریعتر و مؤثرتر دمشقی با استفاده از دستگاه بافندگی ژاکارد حاصل می شود.

4- پارچه روکش دار (Matelassé)

پارچه matelassé که معمولا برای تولید روتختی و روبالشی از آن استفاده می شود، دارای الگوهای برجسته است. این پارچه معمولا با دست کوک زده می شود، با این حال تولیدش با دستگاه بافندگی ژاکارد یا دستگاه دوزندگی بسیار آسان تر خواهد بود.

5- ژاکارد پنبه ای (Cotton jacquard)

پارچه های ژاکارد پنبه ای معمولا پیچیدگی کمتری دارند و در میان منسوجات ارزان قیمت تولیدی با استفاده از دستگاه های بافندگی ژاکارد قرار می گیرند. پارچه های ژاکارد حاوی پنبه به صورت گسترده جایگزین منسوجات ژاکارد لیننی شده اند.

6- ژاکارد ابریشمی (Silk jacquard)

ژاکارد ابریشمی به عنوان لوکس ترین نوع پارچه ژاکارد در نظر گرفته می شود و معمولا برای تولید الگوهای پیچیده یا پرده نقشینه به کار می رود. در گذشته های پیشین، ابریشم نخستین الیاف برای تولید زربافت به حساب می آمد.

7- ژاکارد پشمی (Wool jacquard)

پشم هر چند از ابریشم نازک تر است، اما معمولا برای تولید پرده نقشینه های ژاکارد مورد استفاده قرار می گیرد. ژاکارد پشمی به دلیل ویژگی های عایق، گاهی اوقات برای تولید لباس مخصوص آب و هوای سرد مثل سوئیتر و دستکش نیز به کار می رود.

8- ژاکارد مصنوعی (Synthetic jacquard)

برخی از تولید کنندگان ژاکارد از الیاف مصنوعی به خاطر ارزان بودن شان به جای ابریشم، پنبه یا پشم استفاده می کنند. با این حال ژاکارد مصنوعی از کیفیت پایینی برخوردار بوده و تأثیرات زیست محیطی قابل توجهی دارد.

9- پارچه کشباف ژاکارد

انواع خاصی از ماشین های کشبافی می توانند با دستگاه های مشابه با ماشین بافندگی ژاکارد مجهز شوند. این دستگاه های کشبافی اصلاح شده، پارچه های کشباف را با الگوهای پیچیده مثل ژاکارد تولید می نمایند.

پارچه ژاکارد بر روی محیط زیست چه تأثیری می گذارد؟

تأثیرات زیست محیطی پارچه ژاکارد با توجه به نوع الیاف نساجی تشکیل دهنده این پارچه تغییر می کند. مثلا پارچه پنبه ای به شدت زیست تجزیه پذیر است، و کاشت پنبه نیز با استفاده از فرآیندهای پایدار و ارگانیک امکان پذیر می باشد. با این حال تولید الیاف مصنوعی مثل پلی استر و ریون تنها با استفاده از مواد شیمیایی خطرناک و سمی انجام می شود، بنابراین این الیاف زیست تجزیه پذیر نیستند.
در میان همه الیاف به کار رفته برای تولید پارچه ژاکارد، ابریشم و پشم با محیط زیست سازگاری بیشتری دارند. کرم های ابریشم تنها بر روی درختان توت زندگی می کنند، و تولید ابریشم با بهره گیری از آفت کش ها و کودهای شیمیایی ارتقاء پیدا نمی کند. هر چند که تولید کنندگان پشم گاهی اوقات متهم به آزار حیوانات می شوند، اما تنها تأثیر منفی زیست محیطی قابل توجه تولید ابریشم به فرسایش خاک مربوط می گردد. انتخاب پارچه های ژاکارد پایدار، طبیعی و ارگانیک از صدمه به محیط زیست جلوگیری می کند.

گواهینامه های موجود برای پارچه ژاکارد

پارچه ژاکارد با توجه به الیاف سازنده اش ممکن است واجد شرایط دریافت گواهینامه های مختلفی باشد. مثلا ژاکارد پنبه ای شاید بتواند گواهینامه Woolmark را کسب کند. همچنین لباس های ابریشمی توسط Silk Mark تأیید می شوند.
ژاکارد تولیدی با استفاده پنبه پیمای کاشته شده در آمریکا ممکن است گواهینامه سوپیما را به دست آورد. بسیاری از الیاف طبیعی و مصنوعی بازیافتی، واجد شرایط دریافت گواهینامه هایی مثل استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS)، OEKO TEX یا استاندارد جهانی بازیافت (GRS) هستند.
الیاف مصنوعی جدید و بازیافتی ممکن است گواهینامه سازمان بین المللی استاندارد (ISO) را کسب نمایند. هر نوع پارچه ژاکارد تولیدی با استفاده از الیاف ارگانیک شاید واجد شرایط دریافت گواهینامه ارگانیک USDA یا کمیسیون اروپا باشد.