پارچه دمشقی

پارچه دمشقی چیست؟

پارچه دمشقی (داماسک = Damask) نام خود را از شهر دمشق، یعنی جاییکه خاستگاه و مبدأ تولید این پارچه است، گرفته است. پارچه دمشقی به خاطر الگوهای تو در تو و پشت و رو مشهور است. این پارچه به دلیل زیبایی و طرح های منحصر به فردش از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. با این حال تولید پارچه های دمشقی با الگوهای پیچیده به وسیله ماشین آلات مدرن نساجی در این روزها آسان شده است. معمولا پارچه های دمشقی از ابریشم، پنبه یا پشم ساخته می شوند، اما امروزه بافت های مصنوعی پارچه های دمشقی نیز در دسترس است.

تاریخچه پارچه دمشقی

اولین بار در سندی متعلق به قرن چهاردهم در فرانسه، به پارچه «دمشقی» اشاره شده است. در آن زمان کشورهایی که در داخل مرزهای فرانسه و ایتالیا قرار داشتند مرکز تجارت جهان محسوب می شدند، بنابراین بیشتر انواع مختلف منسوجات قبل از اینکه از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل شوند، توسط بازرگانان فرانسوی مورد بازرسی و دسته بندی قرار می گرفتند.
دقیقاً معلوم نیست که مردم خاورمیانه از چه زمانی شروع به بافت الگوهای پارچه دمشقی کرده اند، اما مورخان عقیده دارند که پارچه های دمشقی، تابی (بافت های ساده ابریشمی و پشمی = tabby)، توییل، تاپستری (tapestry) و لمپاس (ابریشمی گلدار = lampas) جزء پنج محصول اصلی نساجی در روزهای باشکوه دوره بیزانس و عربها بوده اند. در قرون وسطی، این نوع از پارچه در همه جا به جز در اسپانیا که تا قرن پانزدهم در اشغال مسلمانان بود، از محبوبیت کمی برخوردار بود.
هر چند که ابریشم، محبوب ترین ماده اولیه برای ساخت پارچه دمشقی در طول دوره رنسانس و عصر روشنگری (Enlightenment) بوده است، اما بافندگان هنوز هم در حال امتحان کردن بافت پارچه دمشقی با پشم و پنبه نیز هستند. در اروپای غربی چون امکان دسترسی به کرم های ابریشمی موجود در آسیا وجود نداشت، بنابراین پارچه های دمشقی ابریشمی به یک کالای لوکس برای اشراف تبدیل شده بودند.

پارچه دمشقی امروزی

این روزها پارچه دمشقی بخش اعظم شکوه و عظمت خود را از دست داده است، زیرا تولید آن بسیار ارزان و فراوان شده است. به خصوص در قرن بیستم با ظهور الیاف پتروشیمیایی، پارچه دمشقی نیز به یک پارچه ارزان قیمت تبدیل گشت، چون ماده اولیه آن به راحتی در دسترس قرار می گیرد. اختراع ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری، امکان بافت خودکار پارچه های دمشقی را فراهم کرده است که همین امر باعث کاهش هزینه ها و امکان دسترسی بیشتر به منسوجات دمشقی شده است.
احتمالاً پارچه دمشقی هیچ وقت محبوبیتی را که در چند قرن اول میلادی داشته است را دوباره به دست نمی آورد، اما باز هم الگوهای تو در توی بافت پارچه های دمشقی که در صنایع دستی وجود دارند، جز تاریخ بسیاری از جوامع و مردم آنها محسوب می شوند و بشریت همچنان پارچه دمشقی را به عنوان یک جز اساسی از فرهنگ و هنر پیچیده انسانی حفظ می کند.

پارچه دمشقی در مقابل پارچه زربفت (brocade)

با وجود اینکه پارچه دمشقی و زربفت طرز بافت متفاوتی دارند، اما معمولاً موارد استفاده از آنها مشابه است. پارچه زربفت از چندین رنگ مختلف نخ که دارای طرح یکسانی هستند، تشکیل می گردد، اما پارچه دمشقی معمولاً با نخ تک رنگ بافته می شود. فرآیند بافت آنها نیز متفاوت است؛ بافت پارچه زربفت، “شل تر” است، در نتیجه تارهای آن شل و ول است و به راحتی نخ نما می شود. پارچه دمشقی با وجود اینکه تنها از نخ تک رنگ تشکیل می شود، اما با دوام تر است (البته پارچه دمشقی در رنگ ها و بافت های مختلف هم وجود دارد).

پارچه دمشقی چگونه تولید می شود؟

بافت پارچه دمشقی به شکل سنتی بسیار دشوار است. مثلا بافت یک پرده پارچه دمشقی با دستگاه های بافندگی سنتی معمولا ممکن است هفته ها طول بکشد. اما اختراع ماشین بافندگی ژاکارد کار را بسیار آسان کرده است و اکنون ماشین های بافندگی مکانیکی را می توان به شکل کامپیوتری برنامه ریزی کرد، در نتیجه فرآیند بافت پارچه دمشقی دیگر مثل گذشته سخت نیست.

بافندگی سنتی

به هر مجموعه از نخ های تار و پود یک پرکننده گفته می شود و یک تکه از پارچه دمشقی ممکن است متشکل از یک یا چند پرکننده باشد. برای بافت پارچه دمشقی ابتدا زمینه پارچه به شکل ساتن یا ساتین بافته می شود و برای بافت الگوهای پارچه، هر تار ممکن است از روی نه پرکننده عبور کند.

ماشین بافندگی ژاکارد کامپیوتری

شیوه مدرن بافت پارچه دمشقی از همان اصول اساسی ساخت سنتی این پارچه تبعیت می کند، اما اکنون بازوهای رباتیک به جای دست انسان کارهای محقر را انجام می دهند. ماشین های بافندگی ژاکارد کامپیوتری خودکار شغل هزاران بافنده را از بین برده اند، اما در عوض امکان دسترسی به پارچه های دمشقی زیبا که زمانی فقط در دسترس نخبگان جامعه بودند را برای همه ما فراهم نموده اند.

پارچه دمشقی چه کاربردی دارد؟

به جرات می توان گفت که هدف اولیه استفاده از پارچه های دمشقی به استفاده از آنها در دکوراسیون خانه مربوط می شود، اما این بافت شاخص تا حدودی در پوشاک و لوازم تزئینی هم مورد استفاده قرار می گیرد. در اینجا چند نمونه از رایج ترین کاربردهای پارچه دمشقی ذکر شده است:

پارچه دمشقی در تولید پوشاک

پارچه دمشقی معمولاً به دلیل نداشتن انعطاف پذیری و نرم نبودن برای لباس روزمره مناسب نیست. هر چند که ظهور پارچه های مصنوعی باعث شده تا امکان تولید پارچه های دمشقی ظریف تر و فرم پذیرتر مهیا شود، اما هنوز هم پارچه دمشقی بیشتر در لباس های مد، مانند لباس های شب، کاپشن ها و سایر لباس های نسبتاً شق و رق (به گونه ای طراحی می شوند تا بتوانند تا حدی در برابر آب و هوای نامساعد مقاومت کنند) مورد استفاده قرار می گیرد.

پارچه دمشقی در تولید لوازم تزئینی

از پارچه دمشقی معمولاً در ساخت اکسسوری هایی مثل شال گردن، کیف دستی و چمدان استفاده می شود. معمولاً در ساخت اکسسوری هایی که در نزدیکی پوست بدن به کار برده می شوند از پارچه های دمشقی ابریشمی استفاده می شود، اما برای ساخت چمدان و دیگر وسایل حاوی وظایف سنگین که معمولاً در طول روز مورد استفاده قرار می گیرند، از پارچه های دمشقی با الیاف مصنوعی استفاده می شود.

پارچه های دمشقی در دکوراسیون

از پرده ها گرفته تا لوازم داخلی خانه و قالیچه ها، در همه جای خانه می توان ردپای پارچه دمشقی را مشاهده نمود. رایج ترین مورد استفاده از پارچه های دمشقی استفاده از آنها در ساخت وسایل دکوری خانه است؛ اگر تا حالا روی یک نیمکت پارچه دمشقی ننشته اید، مطمئن باشید روزی حتماً این اتفاق برای شما خواهد افتاد. همچنین استفاده از پارچه دمشقی برای دوخت پرده بسیار رایج است و گاهی اوقات می توان از آن در تولید قالیچه های سبک نیز استفاده کرد.

شبه دمشقی (Pseudo-damask)

الگوهای پارچه دمشقی به حدی زیبا هستند که کالاهای غیر منسوج زیادی شبیه آنها ساخته می شوند، به گونه ای که شکلی کاملاً شبیه به پارچه دمشقی دارند. مثلا کاغذ دیواری از آن دسته کالاهایی است که علناً طرح های پارچه دمشقی را به سرقت برده و آن را به سطوح دیگر انتقال داده است؛ همچنین پیدا کردن چمدان، جا عینکی، کیف لپ تاپ، کاور گوشی تلفن همراه و سایر اکسسوری های پلاستیکی دیگر که دارای الگوهای دمشقی هستند نیز بسیار آسان است.

پارچه دمشقی در چه مناطقی از جهان تولید می شود؟

با توجه به مورد استفاده از پارچه، بزرگترین تولیدکننده پارچه دمشقی می تواند هر کدام از کشورهای زیر باشد:

بزرگترین تولید کننده ابریشم

همانند همیشه، هند بزرگترین تولید کننده ابریشم در جهان است. هر چند که چین نیز تا حدی صادر کننده ابریشم است، اما هند نمای باغ های توت قدیمی و کرم های ابریشم این کشور را به یغما برده است.

بزرگترین تولید کننده پشم

استرالیا با داشتن گوسفندهای زیاد که حتی جمعیت آنها از جمعیت مردم این کشور نیز بیشتر است، بزرگترین تولید کننده پشم در جهان است. بیشتر پارچه های پشمی و محصولات پشمی که در حال حاضر در جهان وجود دارند، از استرالیا نشات گرفته اند.

بزرگترین تولید کننده پنبه

هند در حال حاضر بزرگترین تولید کننده پنبه در جهان است. احتمالاً هند با توسعه اقتصاد خود و عقد قرارداد با چین همچنان بزرگترین تولید کننده پنبه در جهان باقی خواهد ماند.

بزرگترین تولید کننده پارچه های مصنوعی

چین بزرگترین تولید کننده محصولات پتروشیمی در جهان است، بنابراین منطقی است که بپذیریم این کشور کمونیستی، بزرگترین تولید کننده الیاف منسوج مصنوعی در جهان نیز باشد.

قیمت پارچه دمشقی به چه صورت است؟

قیمت پارچه دمشقی به موارد زیر بستگی دارد:

• پارچه مورد استفاده: ابریشم گران تر از پنبه و پنبه نیز گران تر از پلی استر است. به طور کلی پارچه های طبیعی و ارگانیک گران تر هستند، اما اگر دوست دارید با ظاهر لباس خود دیگران را تحت تاثیر قرار دهید و بر محیط اطرافتان تاثیر بگذارید، ارزش این را دارد که بیشتر برای آن هزینه کنید.
• تعداد پرکننده ها: معمولاً پارچه های دمشقی تک رنگ نسبت به پارچه های دمشقی که چندین پرکننده دارند و یا از چندین رنگ مختلف نخ تشکیل شده اند، ارزان تر هستند.
• کیفیت بافت نهایی: برخی از افراد ناب گرا (افرادی که به ساختارهای سنتی احترام می گذارند) هنوز هم معتقدند که پارچه های دمشقی بافته شده با دست همیشه کیفیتی بالاتر از نمونه های بافته شده با ماشین خواهند داشت. پارچه های دمشقی سنتی ارزش مادی بالاتری دارند و هر چه مهارت و هنر بافنده آن بیشتر باشد، مشتریان حاضرند تا قیمت بیشتری برای یک توپ از آن پارچه پرداخت نمایند.

چه تفاوتی بین انواع مختلف پارچه دمشقی وجود دارد؟

در اینجا چند نمونه از انواع مختلف پارچه دمشقی که ممکن است با آنها مواجه شوید، آورده شده است:

دمشقی ابریشمی (Silk damask)

بسیاری از ناب گراها هنوز هم پارچه دمشقی ابریشمی را تنها پارچه “دمشقی واقعی” می دانند، زیرا ابریشم برای قرن ها تنها ماده اولیه ای بوده که این پارچه طرحدار با آن ساخته شده است. پارچه دمشقی ابریشمی، نرم ترین و با کیفیت ترین نوع این پارچه است و به همین دلیل گران ترین نوع پارچه دمشقی نیز هست.

دمشقی مصنوعی (Synthetic damask)

شاید وجود پارچه دمشقی مصنوعی به نظر متخصصان خبره، مسخره بیاید، اما حقیقت این است که وجود پارچه های دمشقی که از ابریشم، پنبه و دیگر مواد طبیعی ساخته نمی شوند، در حال حاضر یک امر عادی است.

دمشقی پنبه ای (Cotton damask)

بافندگان مشرق زمین در ابتدا سعی کردند که پارچه دمشقی را با پنبه تولید نمایند، اما این ترکیب الگو – ماده هرگز نتوانست تا به پای پارچه دمشقی ابریشمی برسد.

دمشقی پشمی (Wool damask)

پارچه دمشقی پشمی نیز درست مثل پارچه دمشقی پنبه ای، دوباره توانسته است تا مثل قرن های گذشته توجه جامعه مد را به خود جلب کند.

دمشقی توییل (Twill damask)

پارچه دمشقی توییل را می توان با هر کدام از مواد اولیه بالا تولید کرد، اما الگوی بافت آن اندکی متفاوت تر از پارچه های دمشقی دیگر است و همین موضوع باعث می شود تا ظاهر این نوع از پارچه دمشقی شبیه به بافت توییل (جناغی) باشد.

پارچه دمشقی چه تأثیری بر روی محیط زیست دارد؟

از آنجاییکه دمشقی به جای اینکه یک نوع الیاف خاص باشد، یک نوع الگوی بافت پارچه است، پس تنها تأثیر مستقیم آن بر محیط زیست در خلال فرآیند بافت نهایی رخ می دهد. اما به هر حال یک لباس تولید شده از پارچه دمشقی، مراحل تولید مختلفی را پشت سر می گذارد. در هر یک از این مراحل، انتخاب های تولیدکنندگان، نحوه تاثیرگذاری پارچه دمشقی بر محیط زیست را تعیین می کند.

تاثیر زیست محیطی الیاف طبیعی

الیاف طبیعی در حالت کلی کمترین تأثیر منفی را بر محیط زیست می گذارند. در بین سه نوع الیاف طبیعی استفاده شده برای تولید پارچه دمشقی، پنبه تقریباً “کثیف ترین” آنها به شمار می آید. پنبه یک محصول گیاهی محسوب می شود و به همین دلیل اغلب در کشت پنبه مثل سایر محصولات گیاهی از سموم دفع آفات، کودهای شیمیایی و مواد دیگری استفاده می شود که بر مسموم شدن محیط های گیاهی، حیوانی و انسانی تأثیر می گذارند.
اما ابریشم و پنبه عملاً بر روی محیط زیست، تأثیر منفی ایجاد نمی کنند. احتمال نگهداری گوسفندان و سایر حیوانات تولید کننده پشم در شرایط نامناسب بسیار زیاد است و این اتفاقی است که متأسفانه زیاد رخ می دهد. با این وجود، موجی از پرورش الیاف حیوانی پایدار و ارگانیک، پیش رو است و در حال حاضر هزاران تولیدکننده پشم در سراسر جهان وجود دارند که به شکلی درست و قابل قبول با حیوانات برخورد می کنند. هر چه از تولید ابریشم در جهان می گذرد، طرفداران حقوق کرم های ابریشم بیشتر نگران روند تولید ابریشم به شکل سنتی آن می شوند که صدها سال است در هند و جوامعی مثل آن در سرتاسر جهان رواج دارد.

تاثیر زیست محیطی الیاف مصنوعی

هر چند که می توان تأثیر منفی تولید الیاف مصنوعی بر روی محیط زیست را تا حدی کم کرد، اما هیچ راهی وجود ندارد که بتوان این اثرات منفی را کاملاً از بین برد. وقتی برای اولین بار از محصولات پتروشیمی برای تولید الیاف استفاده شد، هیچ کس فکر نمی کرد که چقدر ممکن است این راه اشتباه پیش برود. با این حال، این روزها کوهی از پلاستیک در اقیانوس ها وجود دارد و به نظر نمی رسد در میان جنبش های اعتراضی به تغییرات آب و هوا، هیچکس به فکر بحران آلودگی محیط زیست باشد، بحرانی که روز به روز گسترده تر می شود.

تاثیر فرآیندهای تولید پارچه دمشقی

وقتی نخ مناسب برای تولید پارچه دمشقی حاصل شد، انتخاب های تولیدکنندگان می تواند به شکل قابل ملاحظه ای باعث تغییر تأثیرات زیست محیطی پارچه دمشقی شود. مثلا استفاده از رنگ های سمی، بازدارنده های شعله و سایر عمل آوری های پسا تولید می تواند باعث سمی شدن خاکها، آبراهه ها و ریه ها گردد.

گواهینامه های موجود برای پارچه دمشقی

با توجه به ماده اولیه استفاده شده برای پارچه دمشقی، چند سازمان ممکن است مایل به تایید این پارچه باشند:

استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک (GOTS)

استاندارد جهانی منسوجات ارگانیک برای الیاف نساجی طبیعی که مطابق با سختگیرانه ترین استانداردهای ارگانیک و پایدار کشت می شوند، امکان صدور گواهینامه را فراهم کرده است.

استاندارد جهانی بازیافت (GRS)

استاندارد جهانی بازیافت به شرکت هایی که از مواد بازیافتی برای تولید محصولات خودشان استفاده می کنند، گواهینامه اهدا می نماید. صدور گواهینامه GRS در صنعت نساجی بیشتر در خصوص الیاف مصنوعی است، اما پشم و سلولز موجود در پنبه نیز قابل بازیافت هستند.

Silk Mark

این سازمان هندی، ابریشمی را که با کشت پایدار به دست می آید، تأیید می کند.

Woolmark

Woolmark یک شرکت تولید کننده پشم است، اما معتبرترین سازمان صدور گواهینامه پشم در سراسر جهان نیز محسوب می شود.

نام پارچه	دمشقی
نام دوم شناخته شده پارچه	دمشقی ابریشمی، دمشقی پنبه ای، دمشقی توییل
ترکیبات پارچه	الیاف طبیعی یا مصنوعی بافته شده در ترکیبی از بافت های تار و پود ساتین
قابلیت تنفس پارچه	به نوع پارچه استفاده شده بستگی دارد- معمولا قابلیت تنفس معقولی دارد
قابلیت مقاومت در برابر رطوبت	پارچه های دمشقی طبیعی نسبت به پارچه های دمشقی مصنوعی از قابلیت تنفس بیشتری برخوردار هستند
قابلیت حفظ گرما	به نوع پارچه استفاده شده بستگی دارد
قابلیت ارائه کشش	معمولا کشیده نمی شوند، اما این مورد هم به نوع پارچه استفاده شده بستگی دارد
حساس به کرکی شدن یا قل زدن	به نوع پارچه استفاده شده بستگی دارد
اولین کشور سازنده این نوع پارچه	سوریه امروزی
بزرگترین صادر کننده/ کشور برتر تولید کننده	به نوع پارچه استفاده شده بستگی دارد- هند، استرالیا یا چین
دمای توصیه شده برای شستشو	به نوع پارچه استفاده شده بستگی دارد- پارچه های مصنوعی معمولا نمی توانند در دماهای بالا شسته شوند
کاربرد در	لباس های شب، پیراهن، ژاکت، لوازم داخلی خانه، قالیچه، پرده نقش دار، پارچه رومیزی، دستمال سفره، روسری، کیف دستی، کاغذ دیواری.