پارچه پشم شتر

پشم شتر چه نوع پارچه ای است؟

پارچه پشم شتر (Camel wool) نوعی پارچه است که از پوست شتر به دست می آید. این نوع از پارچه بیشتر به عنوان موی شتر معروف است و معمولا از نژادی از شترها حاصل می شود که به آنها شتر دو کوهانه می گویند. این نوع از شترها بیشتر در منطقه استپ مغولستان (Mongol Steppes) یافت می شوند، اما می توان آنها را در یک منطقه وسیع از ترکیه گرفته تا چین و سیبری نیز پیدا کرد. این شترها برخلاف اکثر شترها که پشم های کوتاهی دارند به داشتن پشم های بلند و براق و کوهان های بزرگ دوتایی مشهور هستند.
پشم های شتر دو کوهانه از دو بخش مجزا تشکیل می شود: پشم های (موهای) محافظ و پشم های زیرین (موهای زیر لایه). پشم های محافظ زمخت تر و زبرتر هستند و برای تولید پارچه زیاد مناسب نیستند، مگر اینکه با ماده دیگری مثل پشم گوسفند ترکیب شوند. این بخش از پشم شتر دو کوهانه، از دام در برابر زمستان های بسیار سرد استپ محافظت می کند و باعث می شود تا شترهای دو کوهانه در اواسط زمستان ظاهری فربه و کرکی داشته باشند.

لایه زیرین پشم که توسط شتر دو کوهانه مورد استفاده قرار می گیرد، بسیار نرم است و همان نقشی که عایق فایبرگلاس که بین دیوارهای داخلی و خارجی منازل به کار می رود را ایفا می کند. حال آنکه ممکن است از پشم های محافظ برای تولید انواع خاصی از منسوجات استفاده شود، اما معمولا پشم زیرین (بخشی از موی شتر دو کوهانه) برای تولید پوشاک به کار می رود.
استفاده از موی شتر به عنوان پارچه منسوج، روشی است که بیشتر در روزهای افول امپراطوری بریتانیا رواج پیدا کرده است، اما استفاده از این نوع پشم ها برای تولید پوشاک، تجدید حیات نوینی را در بین مصرف کنندگان طرفدار یا آگاه به مسائل زیست محیطی به وجود آورده است. در حالیکه بیشتر انواع پشم فقط از طریق روش پشم چینی حیوانات به دست می آیند، اما پشم شترهای دو کوهانه به صورت معمول هر بهار می ریزد، این بدان معنی است که برداشت این نوع پشم ها معمولا یک عمل پایدار و عاری از خشونت است.
پشم شتر معمولا به سه درجه تقسیم بندی می شود: معمولا الیاف مرغوب (درجه یک) از پشم زیرین به دست می آیند، در واقع فقط الیاف پشم زیرین در رده الیاف مرغوب قرار می گیرند. الیاف پشم شتر درجه یک بیشتر برای ساخت منسوجات مصرفی مورد استفاده قرار می گیرند.
الیاف پشم زیرینی که در رده الیاف درجه یک قرار نمی گیرند، معمولا الیاف درجه دو (متوسط) نامیده می شوند، هر چند که ممکن است از این الیاف نیز برای تولید پوشاک استفاده شود، اما لباس هایی که با این الیاف تولید می شوند مقداری زبرتر هستند. بالاخره الیاف نا مرغوب (درجه سه) از پشم های محافظ به دست می آیند، این الیاف زبر و انعطاف ناپذیر فقط برای تولید فرش و منسوجات زبر شبیه به آن به کار می روند.
الیاف پشم شتر در زیر میکروسکوپ بسیار شبیه الیاف پشم گوسفند است، اما معمولا مقیاس آنها کمتر مشخص می شود. پشم شتر نیز مانند سایر الیاف پشمی دارای روزنه های توخالی و مملو از هوا است که آنها را به عایق های عالی تبدیل می کند.

پشم شتر چگونه ساخته می شود؟

هر ساله از اواخر تابستان، پشم های شتر دو کوهانه شروع به رشد می کنند. تا پایان ماه اکتبر پشم شترها به ضخامت کامل خود می رسد و تا اواسط زمستان زمخت تر و محکم تر می شود.
شتر دو کوهانه توسط این پشم ها از سرمای زمستان محافظت می شود. شترهای دو کوهانه این ویژگی را از والدین ژننتیکی خود، یعنی شترهای باکترانوس (bactranus) که بومی سیبری و سایر مناطق سردسیر آسیا هستند، به ارث برده اند. شترهای باکترانوس و درومی داریوس (dromedarius) قرن ها پیش پرورش داده می شدند، این شترها به داشتن پشم های بلند و براق معروف بودند. شترهای دو کوهانه ویژگیهای خود را از هر دو نوع این شترها که در واقع اجداد شترهای دو کوهانه محسوب می شوند، به دست آورده اند؛ به همین دلیل این شترها قادرند پشم های بلند و نرم خود را حتی در سردترین مناطق آسیا رشد دهند.
هنگامی که در اوایل بهار یخ ها شروع به ذوب شدن می کنند، شترهای دو کوهانه هم آماده ریختن پشم های خود می شوند. پرورش دهندگان خبره این نوع از شترها دقیقا پیش بینی می کنند که چه زمانی بخش عمده پشم کاروان شترهایشان شروع به ریختن می کند.

در گذشته شخصی پشت سر کاروان شترها حرکت می کرد و به محض اینکه الیاف پشمی شترها شروع به ریختن می کرد، آنها را جمع می کرد. اما امروزه دیگر اکثریت پرورش دهندگان شتر دو کوهانه چادرنشین نیستند و اگر پشم همه شترها در یک زمان آماده چیدن نباشد، ممکن است به پشم چینی شترها متوسل شوند.
با این حال، اکثر اوقات پرورش دهندگان شترهای دو کوهانه منتظر می مانند تا پشم شترها به صورت طبیعی بریزد. اما اگر آنها از روش پشم چینی برای چیدن پشم های شتر استفاده کنند، معمولا سعی می نمایند تا پشم های ناحیه کوهان را نچینند، زیرا پشم های این ناحیه مقاومت بدنی شترها را در مقابل بیماریها افزایش می دهد.
وقتی تمام پشم های شتر دو کوهانه ریزش کرد و یا اینکه چیده شد، این پشم ها به منظور جدا کردن ناخالصی ها تمیز می شوند و بعد از آن تحت عمل کاردینگ قرار می گیرند. عملیات کاردینگ در واقع فرآیند جدا سازی الیاف پشم و تبدیل آنها به رشته های پشم است، در بسیاری از موارد از ابزارهایی برای کاردینگ پشم شترها استفاده می شود که هزاران سال قدمت دارند.
پشم ها بعد از فرآیند کاردینگ، آماده عملیات نخ ریسی و تبدیل شدن به نخ هستند. در بعضی از موارد ممکن است از ماشین های ریسندگی صنعتی برای تبدیل این پشم ها به نخ استفاده شود، اما هنوز هم ممکن است ساکنین بومی استپ مغولستان از ابزارهای سنتی برای انجام این کار استفاده نمایند.
نخ ریسیده شده یک بار دیگر شسته می شود تا بتوان از آن برای تولید منسوجات استفاده کرد. برخی از پرورش دهندگان شتر دو کوهانه خود نیز منسوجات نهایی را تولید می کنند، اما معمولا نخ های تولیدی به یک کارخانه بزرگ نساجی در آن منطقه یا در خارج از کشور فرستاده می شود.
در مجموع فرآیند تولید پشم شتر را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:

1. پشم چینی شتر دو کوهانه: پرورش دهندگان شتر دو کوهانه منتظر می مانند تا همه موهای دام به صورت یکجا بریزد. اما اگر آنها مجبور به پشم چینی موهای شتر شوند، معمولا سعی می کنند تا به منطقه پوشش داده شده کوهان با مو کاری نداشته باشند.
2. شستن: وقتی همه موهای شتر دو کوهانه ریخت یا چیده شد، برای حذف ناخالصی ها تمیز می گردند.
3. کاردینگ: کاردینگ فرآیند جدا سازی الیاف پشم و تبدیل آنها به رشته های پشم است.
4. نخ ریسی: بعد از اینکه الیاف کارد شد، پشم برای ریسیده شدن به نخ آماده است.
5. عملیات تکمیلی نهایی: نخ ریسیده شده یکبار دیگر برای آماده کردن آن جهت تبدیل به منسوجات شسته می شود.

پشم شتر چه کاربردی دارد؟

استفاده از پشم شتر قدمت بسیار زیادی دارد و حتی در کتاب مقدس از آن به عنوان ماده ای که برای تهیه چادر، خرقه و زیرانداز استفاده می شود، نام برده شده است. تقریبا از قرن هفدهم میلادی به این سمت استفاده از این الیاف در غرب نیز رواج پیدا کرده است. ناگهان این الیاف در اواخر قرن نوزدهم در انگلستان محبوبیت عجیبی پیدا کرد.
یکی از ورزش های محبوب امپراطوری بریتانیا در آن زمان ورزش چوگان بود و ژاکت های پشم شتر بسیار زود در میان بازیکنان این ورزش محبوبیت پیدا کردند و مد شدند. با گذشت زمان پوشاک تولید شده از این پارچه ها نزد مردان طبقه بالای جامعه بریتانیا مقبولیت خاصی پیدا کردند، البته هنوز هم ژاکت های قدیمی چوگان که از پشم شتر ساخته شده اند در بین بعضی از کلکسیون داران محبوبیت بالایی دارند.
اما امروزه از این پارچه بیشتر برای تولید لباس هایی مانند پلیور، کت و زیر پوش استفاده می شود. قسمت اعظم صادرات مغولستان پشم شتر است و شرکت های این کشور انواع شال ها و پلیورهای سبک را تولید می کنند که بعدا در چین، اروپا و آمریکا به مصرف کنندگان فروخته می شود.

هر چند نمی توان گفت که پشم شتر بسیار محبوب است، اما دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که باعث می شود تا همیشه یک بخش ماندگار از بازار جهانی پشم محسوب شود. این نوع از پشم، عایق خوبی است، اما می توان آنها را به لباسهای بسیار نازک نیز تبدیل کرد. علاوه بر این، پشم شتر مرغوب تقریبا به اندازه پشم کشمیری نرم است و اغلب برای تهیه پوشاک لوکس، پشم شتر با پشم کشمیری ترکیب می شود. از پشم شتر زمخت تر و زبرتر اغلب برای تولید فرش استفاده می شود.

پشم شتر در چه مناطقی از جهان تولید می شود؟

قسمت اعظم پشم شتر جهان در مغولستان تولید می شود. اقتصاد این کشور تا حد زیادی وابسته به صادرات محصولات نساجی است. مغولستان همچنین لباسهای ساخته شده از الیاف پشم یاک (گاو میش تبتی) را نیز به مشتریان در سراسر جهان عرضه می کند.
بیشتر پشم شتر مغولستان توسط پرورش دهندگانی تولید می شود که اگر چه نمی توان گفت هزاران سال، اما صدها سال است که نسل اندر نسل به پرورش شتر دو کوهانه مشغول هستند. بسیاری از این پرورش دهندگان هنوز هم چادرنشین هستند و با استفاده از همان روشهای قدیمی که از اجدادشان به ارث برده اند، پشم شترها را برداشت می کنند. اما سایر پرورش دهندگان جای ثابتی دارند و از تکنیک های جدیدتری برای مراقبت از حیوانات و برداشت پشم آنها استفاده می نمایند.
پشم شتر خام یا نیمه فرآوری شده به نسبت کمتر در تبت، افغانستان، ایران، روسیه و چین نیز تولید می شود. همه این کشورها و مغولستان تقریبا در یک ناحیه مشترک جغرافیایی قرار دارند و شیوه زندگی برخی از تولید کنندگان پشم در این کشورها نیز مثل استپ مغولستان به صورت چادرنشینی و زندگی عشایری است.
با وجود اینکه امپراطوری بریتانیا سعی کرد تا تولید پشم شتر را در تمام مستعمراتش تسهیل کند، اما فقط استرالیا و نیوزیلند توانستند این کار را ادامه دهند. مقدار بسیار کمی از این الیاف در تعدادی از کشورهای غربی مانند آفریقای جنوبی و ایالات متحده نیز تولید می شود.

قیمت پشم شتر به چه صورت است؟

پارچه تولید شده از پشم به دست آمده از شتر دو کوهانه یکی از گرانترین انواع پارچه پشمی است. این پارچه بیشتر به عنوان یک پارچه لوکس تلقی می شود و از نظر قیمت نیز با سایر پارچه های پشمی لوکس مانند پارچه موهر و پارچه کشمیری برابری می کند.
یکی از عوامل مهم در قیمت پشم شتر این واقعیت است که این پارچه کمتر به صورت صنعتی تولید می شود. پشم شتر در بین سالهای 1880 تا 1930 از محبوبیت بالایی برخوردار بود، اما دوران اوج این محبوبیت کوتاه بود و بعد از آن تاریخ کم کم علاقه مردم نسبت به آن پارچه کاهش پیدا کرد، به همین دلیل تولید کنندگان بین المللی محصولات نساجی از تولید این پارچه در مقادیر انبوه منصرف شده اند.

چه تفاوتی بین انواع مختلف پشم شتر وجود دارد؟

پشم شتر تقریبا به صورت انحصاری از شتر دو کوهانه به دست می آید. دو نوع پشم از این حیوان حاصل می شود که عبارتند از:

• پشم محافظ (Guard coat): این نوع پشم از الیاف ضخیم و انعطاف ناپذیری تشکیل شده است که برای تولید پوشاک مناسب نیست.
• پشم زیرین (Undercoat): الیاف پشم زیرین نازک و نرم هستند و به راحتی به نخ تبدیل می شوند.

پشم شتر چه تأثیری بر روی محیط زیست دارد؟

پشم شتر از نظر زیست محیطی به عنوان یکی از تجدیدپذیر ترین الیاف حیوانی قلمداد می شود. با وجود اینکه در طی روند برداشت پشم با بسیاری از حیوانات بد رفتاری می شود، اما میزان این بد رفتاری در هنگام برداشت پشم شتر به صورت قابل ملاحظه ای کمتر است.
شتر دو کوهانه تنها منبع تولید پشم در جهان است که هر ساله به صورت طبیعی پشمهایش ریخته می شود. بنابراین لزومی ندارد این حیوانات در هنگام برداشت پشم مهار شوند؛ پس احتمال ایجاد آسیب یا صدمه به بدن حیوان در هنگام چیدن پشم نیز کاهش پیدا می کند. البته ممکن است در بعضی جاها از روش پشم چینی هم استفاده شود، هر چند که احتمال آن بسیار کم است و از نظر اقتصادی هم اقدام مناسبی تلقی نمی شود، چرا که این شترها جثه بزرگی دارند و مهار کردن آنها برای پشم چینی کلی یک روند بسیار دشوار است.

هر چند که مزارع اختصاص که این حیوانات را برای پشم آنها پرورش می دهند، وجود دارد، اما قسمت اعظم پشم شتر دو کوهانه توسط پرورش دهندگان جزء و خانواده های آنها در مناطق دوردست آسیا به دست می آید. وقتی متوجه این حقیقت می شویم که قسمت اعظم این ماده در مغولستان تولید می شود، پس مشخص می گردد که تاثیر منفی زیست محیطی تولید پشم شتر بسیار محدود است؛ تولید ناخالص ملی مغولستان 12 میلیارد دلار است. این رقم نشان می دهد که این کشور از لحاظ صنعتی به اندازه کافی توانایی ایجاد آسیب های زیست محیطی قابل توجه را ندارد و مهم هم نیست که چه از روش هایی برای تولید استفاده نماید.
در هنگام برداشت یا فرآوری پشم شتر از هیچگونه ماده شیمیایی سوزآور یا سمی استفاده نمی شود. همچنین پشم شتر به ندرت رنگ می شود. بیشتر تولید کنندگان ترجیح می دهند تا برای رنگ کردن پشم شتر از رنگ های طبیعی استفاده کنند و به ندرت از رنگ های مضر برای رنگ زنی این پارچه ها استفاده می شود، به همین دلیل پتانسیل آلودگی آن نیز بسیار کم است.
پشم شتر یک ماده کاملا زیست تجزیه پذیر است و این بدان معنی است که هنگام دور انداختن هیچ آلودگی زیست محیطی ایجاد نمی کند. تخمین زده می شود که اگر شترهای دوکوهانه به حال خودشان رها شوند، حدود 1.4 میلیون رأس شتر دو کوهانه موجود در استپ، پشم های خود را بر روی زمین می ریزند و این بدان معنی است که برداشت این پشم های دور ریخته شده چیزی از طبیعت کم نمی کند و می تواند یک جایگزین مناسب برای انواع دیگر پشم باشد.

گواهینامه های موجود برای پشم شتر

پشم حاصل شده از شتر که برای اهداف نساجی مورد استفاده قرار می گیرد، می تواند توسط تعدادی از سازمانهای مختلف صدور گواهینامه های نساجی تائید شود. یکی از معتبرترین گواهینامه های موجود توسط سازمان استاندارد جهانی نساجی ارگانیک (GOTS) صادر می شود که به عنوان مرجعی بین المللی برای استانداردهای تولید پایدار و ارگانیک پارچه شناخته می شود.
همچنین این نوع از پارچه می تواند توسط سازمان OEKO-TEX تائید شود. این سازمان ارزیابی مستقل، نتایج مفیدی درباره انواع مختلف منسوجات نساجی اعم از خام، نیمه تمام شده و تمام شده ارائه می دهد. سرانجام برند تجاری وولمارک (Woolmark)، خدماتی با عنوان برنامه اعطای امتیاز وولمارک (Woolmark Licensing Program) ارائه می دهد که کیفیت تعدادی از پارچه ها از جمله پارچه پشم شتر را نیز تعیین می کند.