خصوصیات انواع پشم و درجه کیفی آنها

الیاف پشم

پشم نیز مانند سایر الیاف پروتئینی از موی حیوانات گرفته می شود. پشم عمدتاً به صورت مخلوط جزء (تا 10%) با پنبه مورد استفاده قرار می گیرد؛ هدف از ترکیب پشم با الیاف پنبه ایجاد ویژگی های خاصی در پارچه های حوله ای است. پشم خام حاوی طیف گسترده ای از ناخالصی هایی است که معمولاً بین 30 تا 70% از جرم کل پشم را تشکیل می دهند. این ناخالصی ها عبارتند از چربی پشم که از غدد چربی پوست حیوان ترشح می شوند، تکه چربی های خشک شده ناشی از از غدد عرق حیوان، و خاک و شن. چربی های پشم عمدتاً از استرها تشکیل می گردند که خود متشکل از استرول ها، الکل های آلیفاتیک و اسیدهای چرب هستند. اما چربی های خشک شده بیشتر از نمک های پتاسیم اسیدهای آلی حاصل می گردند.
پشم نوعی الیاف است که از سلول های پوستی ویژه ای به نام فولیکول های حیواناتی که جزء خانواده بزسانان (عمدتاً گوسفند) هستند گرفته می شوند؛ البته ممکن است موی سایر پستانداران مانند بز، لاما و خرگوش نیز جزء این دسته قرار بگیرد. پشم دارای چندین ویژگی است که آن را از مو یا خز متمایز می کند. این ویژگی ها عبارتند از بافت یا لمس متفاوت، کشسان بودن و رشد به صورت الیاف کوتاه (یا دسته ای).
مقیاس بندی و حالت مجعد پشم گوسفندی، ریسیدن آن را آسان می کند. این ویژگی ها به الیاف مجزا کمک می کنند تا به یکدیگر متصل شده و در کنار هم باقی بمانند. پارچه های پشمی به دلیل مجعد بودن نسبت به سایر منسوجات حجم بیشتری دارند و به راحتی هوا را در خود نگه می دارند، همین ویژگی باعث می شود تا محصولات پشمی گرما را درون خود حبس کنند. پشم یک پروتئین کراتینی بر پایه الیاف کوتاه است. الیاف کراتینی (Keratin fibers) به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:

1- الیاف پشمی که توسط بدن گوسفندان رشد می کنند. 

2- الیاف موئی که توسط حیواناتی به غیر از گوسفندان رشد می کنند.

3- الیاف خز که توسط بدن حیواناتی مانند خرگوش، راسو و غیره رشد می کنند.

پشم از 33% کراتین، 26% آلودگی، 26% چربی خشک شده (که معمولاً شامل نمک های سدیم، پتاسیم یا اسیدهای چرب است)، 10% چربی پشم و 5% ناخالصی های معدنی تشکیل گردیده است. کراتین از بیش از 20 نوع مختلف اسید آمینه تشکیل شده است. مورفولوژی الیاف پشم پیچیده است. نمودار ترسیمی که نشان دهنده مورفولوژی پشم ظریف است در شکل زیر نشان داده شده است. در اصل سلول های الیاف پشمی به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: سلول های پوستی که 90% حجم الیاف را تشکیل می دهند و سلول های کوتیکولار که در سطح الیاف وجود دارند. کوتیکول (یا پوشش شاخی پوست) توسط کمپلکس غشای سلولی که سلول های قشر مجاور را در کنار هم نگه می دارد از قشر زیرین جدا می شود. بنابراین، کمپلکس غشای سلولی تنها فاز پیوسته در الیاف پشمی است؛ معمولاً الیاف پشمی زبرتر شامل مدولا نیز می شوند. مدولا (medulla) شامل هسته مرکزی سلول هایی است که یا به شکل متناوب و یا پیوسته در امتداد محور الیاف بین سلول های قشری آرایش یافته اند.

خصوصیات سطحی پشم به ساختار کوتیکول (پوشش شاخی پوست) بستگی دارد. هر سلول کوتیکول تقریباً شبیه یک صفحه مستطیل شکل به طول 30 میکرومتر، عرض 20 میکرومتر و ضخامت 0.5 میکرومتر است. زبری سطح الیاف به دلیل همپوشانی زیاد سلول های کوتیکول مجاور است. یکی از پیامدهای آرایش کوتیکول ها پدیده ای است که اصطلاحاً به آن اثر اصطکاک جهت دار گفته می شود. در این نوع اصطکاک، ضریب اصطکاک از ریشه تا نوک الیاف به شکل قابل توجهی کمتر از ضریب اصطکاک از نوک تا ریشه الیاف است. در واقع اثر اصطکاک جهت دار است که سبب می شود پشم به صورت نمدی دربیاید که خود یک ویژگی منحصر به فرد در میان الیاف منسوج محسوب می شود. کوتیکول، 10% الیاف را تشکیل می دهد و خود از سه لایه تشکیل می شود: اپی کوتیکول (epicuticle)، اگزوکوتیکول (exocuticle) و اندوکوتیکول (endocuticle). اپی کوتیکول یک غشای سطحی نازک است که عمدتاً حاوی زنجیره های کراتینه با نسبت کمی لیپید است.
هر چند که معمولاً اپی کوتیکول به عنوان جزئی جداگانه از کوتیکول در نظر گرفته می شود، اما اکنون مشخص شده است که بخشی از غشای مقاومی است که تمام سلول های کوتیکولار و کورتیکال (قشری) را پوشانده است. اگزوکوتیکول با ضخامت 0.3 میکرومتر تقریباً 60% از هر سلول کوتیکولار را تشکیل می دهد. اگزوکوتیکول خود شامل دو جزء فرعی است، اما هیچ کدام به خوبی تعریف نشده اند. کورتکس (یا پوسته) بیش از 85% الیاف را به خود اختصاص می دهد و مهمترین جزئی است که بر خصوصیات مکانیکی الیاف حاکم است. کورتکس از نظر ساختاری بسیار پیچیده است و از سلول های دوکی شکل تشکیل می شود. کورتکس ها به طور کلی به موازات محور الیاف، 100 میکرومتر طول و 3 تا 6 میکرومتر عرض دارند. دو نوع اصلی از سلول های کورتیکال (قشری) وجود دارد: اورتوکورتکس (orthocortex) و پاراکورتکس (paracortex). نحوه توزیع مواد غیر کراتینی در داخل هر سلول آنها را از هم متمایز می کند. اما در کل نسبت اورتوکورتکس 66% و نسبت پاراکورتکس 30% است. تقسیم متقارن دو نوع سلول های کورتیکال باعث به وجود آمدن چین در الیاف پشمی می شود. اورتوکورتکس به سمت خارج حلقه موجی چین خوردگی الیاف پشمی است. در پشم های زبرتر و زمخت تر مثل پشم لینکلن (Lincoln wool)، اورتوکورتکس توسط پاراکورتکس احاطه شده است (به جدول رجوع کنید).

ویژگی های الیاف پشمی

درجه کیفیت پشم

درجه کیفیت پشم به صورت اسمی در نظر گرفته می شود و نشان دهنده بالاترین نمره پشمی است که امکان ریسیده شدن دارد. درجه کیفیت پشم باید با دقت بیشتری تفسیر شود و نشان دهنده ظرافت خاص الیاف است. این امر ناشی از این واقعیت است که ظرافت نخ عامل بسیار مهمی است که بر کیفیت نخ ریسی تاثیر می گذارد، ضمناً نشان دهنده تنش ناشی از طبقه بندی پشم است که خود نیز بر جریان نخ ریسی اثر دارد.
از بحث قبلی و از این واقعیت که قبلاً ذکر شد (که نشان می داد ساختار داخلی پشم گوسفند تا حد زیادی متغیر است) متوجه می شویم که حداقل تا آنجاییکه به پشم خام مربوط است درجه کیفی پشم فقط نشانه ای دال بر عملکرد فرآیند نخ ریسی احتمالی است.
بنابراین در تجارت از یک سری اعداد با عنوان درجه کیفی پشم برای نشان دادن تفاوت پشم ها نسبت به پشم استاندارد استفاده می شود. پشم های با درجه بالاتر، ظریف تر و پشم های با درجه پایین تر، زمخت تر و زبرتر هستند. دامنه معمول درجه بندی پشم تجاری از 80S تا 28S می باشد. برای اینکه اعداد به راحتی با تفاوت بین استانداردها تطابق پیدا کنند و ظرافت الیاف پشمی را به خوبی نشان دهند، به بخش های مختلفی تقسیم بندی می شوند. این اعداد سیر صعودی یا فاصله منظمی ندارند، دامنه کامل آنها عبارتست از: 90، 80، 70، 64، 60، 58، 56، 54، 52، 50، 48، 46، 44، 40، 36، 32 و 28S. این اعداد را نباید با اعدادی که برای اندازه گیری یا سنجش ضخامت نخ مورد استفاده قرار می گیرند، اشتباه گرفت. در فرآوری نخ به این اعداد نمره نخ یا نمره نخ ریسی گفته می شود. نمره نخ را می توان کاملاً تعریف و تعیین کرد، در حالیکه درجه کیفی ظرافت الیاف قابل تعریف و تعیین نیست. ضمناً درجه کیفی ظرافت الیاف رابطه دقیقی با اندازه گیری ریاضی قطر الیاف ندارد؛ مثلا نخ های با نمره 64S تا نمره 48S و حداقل 30S قابل ریسیدن هستند.

انواع مختلف درجات کیفی پشم

پشم ظریف

پشم گوسفندهای مرینوس، تمامی گوسفندهای مرینوس استرالیایی، گوسفندهای رامبویه و گوسفندهای نژاد مرینوس آمریکایی بسیار ظریف هستند. کیفیت پشم این گوسفندان (که به عنوان درجه کیفی پشم مشخص می شود) از 60S به بالا می باشد. ضمناً الیاف این پشم ها سالیانه از 4 تا 14 سانتیمتر رشد می کنند. این الیاف غلاف دار نیستند و قطر آنها زیر 24 میکرو متر است.

پشم متوسط

پشم برخی از نژادهای گوسفند مانند همپشایر، Southdown و Cheviot از کیفیت متوسطی برخوردارند. کیفیت پشم این گوسفندان از 48S تا 60S متغیر است. رشد طول الیاف این پشم ها سالیانه بین 5 تا 10 سانتیمتر تغییر می کند. در ضمن قطر این الیاف نیز بین 24 تا 32.5 میکرومتر است. این الیاف تا حدی غلاف دار هستند.

پشم زبر و زمخت

پشم بیشتر گوسفندهای نژاد آسیایی، زمخت و زبر است و بلا استثناء همگی غلاف دار هستند. کیفیت پشم آنها عمدتاً زیر 48S می باشد و سالیانه بین 6 تا 15 سانتی متر رشد می کنند. قطر الیاف آنها از 32.5 میکرومتر به بالاست. از آنجاییکه این پشم ها عمدتاً در ساخت فرش مورد استفاده قرار می گیرند، معمولاً به عنوان پشم فرش شناخته می شوند.
علاوه بر پشم هایی که در بالا توضیح دادیم دو نوع دیگر پشم نیز وجود دارد: پشم بلند و پشم دو رگه.

پشم بلند

پشم نژادهایی مانند کاتسوول (Cotswool)، رامنی مارش (Romneymarsh) و لینکلن (Lincoln) که به طور کلی جزء نژادهای گوسفندی محسوب می شوند متوسط تا درشت هستند و طول زیادی دارند، به گونه ای که سالیانه بین 12 تا 40 سانتی متر رشد می کنند. این پشم ها ممکن است غلاف دار باشند؛ درجه کیفی آنها در محدوده 36S تا 50S قرار دارد و قطر آنها از 30 تا 40 میکرومتر تغییر می کند.

پشم دو رگه

نژادهای دو رگه، نژادهای خالصی نیستند. این نژادها ترکیبی از دو نژاد مختلف به حساب می آیند. خصوصیات گوسفندهای دو رگه به نژاد والدین شان بستگی دارد.گوسفندهای کوری دایل (Corriedale) و پول وارث (Polwarth) نمونه های از گوسفندهای دو رگه هستند. کیفیت پشم آنها از 48S تا 64S متغیر است. پشم این گوسفندان سالیانه بین 6 تا 17 سانتیمتر رشد می کند و قطر آنها از 22 تا 32.5 میکرومتر متغیر است.
الیاف پشمی با روش هایی مانند پشم چینی یا مو زنی به گونه ای از بدن گوسفندان جدا می شوند که پوست یا پشم گوسفند به صورت یک تکه باقی بماند. پشم چینی ممکن است سالیانه یک بار یا دو بار انجام شود.