ماسک پارچه ای و هر آنچه باید در مورد آن بدانید

ماسک پارچه ای نوعی ماسک است که از پارچه های معمولی، مخصوصاً پارچه های پنبه ای ساخته شده، و روی بینی و دهان فرد را می پوشاند. زمانیکه ماسک های موثرتر در دسترس نیستند و رعایت فاصله فیزیکی هم ممکن نیست؛ آژانس های بهداشت عمومی، ماسک های پارچه ای را برای «کنترل منبع بیماری» در شرایط اپیدمی توصیه می کنند تا بدین صورت از دیگران در مقابل قطرات تنفسی، سرفه و عطسه حاوی ویروس محافظت کنند. اما از آنجاییکه این ماسک ها در مقایسه با ماسک های N95، جراحی و یا رعایت فاصله فیزیکی، چندان در محافظت از فرد در مقابل ویروس ها موثر نیستند؛ لذا از سوی سازمان های بهداشت عمومی جزء تجهیزات محافظتی شخصی به حساب نمی آیند. عموم مردم از آنها در محیط های خانگی و اجتماعی برای محافظت از خود در برابر بیماری های عمومی و آلودگی های ناشی از ذرات معلق استفاده می نمایند.

کارکنان بخش مراقبت های بهداشتی از اواخر قرن نوزدهم تا اواخر قرن بیستم از ماسک های پارچه ای به صورت گسترده ای استفاده می کردند. اما این ماسک ها در دهه 1960 از رده خارج شده و ماسک های جراحی جای آنها را گرفتند؛ هر چند که استفاده از آنها در کشورهای در حال توسعه همچنان ادامه دارد. با این حال در دوران شیوع بیماری همه گیر کووید – 19، به کارگیری آنها در کشورهای توسعه یافته به دلیل کمبود ماسک های جراحی و تنفسی، و با توجه به نگرانی های زیست محیطی دوباره رایج شد.

کاربردهای ماسک پارچه ای

ماسک های پارچه ای چند بار مصرف قبل از همه گیری کووید – 19، بیشتر توسط پرسنل شاغل در بخش های مراقبت بهداشتی در کشورهای توسعه یافته و به ویژه در کشورهای آسیایی مورد استفاده قرار می گرفتند. اینگونه ماسک ها با ماسک های جراحی و تنفسی مانند ماسک های N95 که از پارچه های بی بافت ساخته شده و در خلال فرآیند ملت بلوینگ ساخته می شوند، تفاوت دارند، و اثربخشی آنها براساس کارآیی‌شان در فیلتر ذرات ریز و یا اندازه حداکثری ذرات نفوذی (MPP) و سایر معیارها مانند محافظت در برابر اسپری یا پاشش خارجی، جذب اسپری یا پاشش داخلی، تجمع و ریزش آلودگی، جریان هوا و اشتعال پذیری تعیین می شود. ماسک های پارچه ای برخلاف ماسک های جراحی و تنفسی، صورت فرد را کاملاً نمی پوشانند و قبل از شیوع کرونا معمولاً توسط نهادها برای محافظت از افراد در برابر ذرات ریز HEPA (کمتر از 0.3 میکرومتر) مانند ذرات مسبب بیماری آنفلوانزا به کار می رفتند.

بیماران از آنها در محیط های بهداشتی به عنوان منبع کنترل برای کاهش انتقال بیماری از طریق قطرات تنفسی استفاده می کنند. در ضمن کارکنان مراقبت های بهداشتی در صورت عدم استفاده از ماسک های جراحی و تنفسی، از آنها برای محافظت از خود بهره می گیرند. در واقع ماسک های پارچه ای در صورتیکه منابع ماسک های جراحی و تنفسی به پایان رسیده باشند؛ به عنوان آخرین راهکار در بخش های مراقبت بهداشتی توصیه می شوند. همچنین آنها توسط عموم مردم در محیط های خانگی و اجتماعی به عنوان وسیله ای محافظ در برابر بیماری های عفونی و آلودگی ذرات معلق هوا، و برای مهار قطرات بازدم حاوی ویروس استفاده می شوند.

امروزه انواع مختلفی از ماسک های پارچه ای در آسیا تولید می شوند. ماسک های خانگی را می توان با استفاده از سربند، تی شرت، دستمال گردن، روسری یا حوله به صورت فی البداهه ساخت.

توصیه ها درباره ماسک پارچه ای

سازمان بهداشت جهانی (WHO) توصیه می کند در مکان های عمومی که رعایت فاصله فیزیکی برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا امکان پذیر نیست؛ از ماسک های پارچه ای استفاده شود. در دستورالعمل مربوطه آمده که پوشاندن صورت با اینگونه ماسک ها، تنها یکی از ابزارهای مختلفی است که می توان از آن برای کاهش خطر انتقال بیماری استفاده کرد. نهادهایی مثل مرکز کنترل بیماری های ایالات متحده، به همراه دانشکده پزشکی جان هاپکینز، مایو کلینیک (Mayo Clinic) و کلینیک کلیولند (Cleveland Clinic) همگی با این توصیه موافق هستند. در ضمن سازمان بهداشت جهانی توصیه نموده که افراد بالای 60 سال یا دارای بیماری های زمینه ای که نیازمند حفاظت بیشتری هستند؛ باید در مناطق با احتمال ریسک بالا از ماسک های تنفسی استفاده کنند.

سازمان بهداشت جهانی استفاده از ماسک هایی با حداقل سه لایه مختلف را توصیه می کند. در ضمن اعتقاد بر این است که چنانچه دو لایه از این سه لایه از جنس پلی پروپیلن اسپان باند باشد؛ ویژگی های فیلتراسیون و قابلیت تنفس مناسبی در ماسک وجود خواهد داشت. هنگام تولید ماسک پارچه ای، دو پارامتر باید مد نظر قرار بگیرد: بازده فیلتراسیون مواد و قابلیت تنفس. ضریب کیفیت فیلتر که به Q معروف است؛ معمولاً به عنوان شاخص کیفیت فیلتر یکپارچه در نظر گرفته می شود. این شاخص تابعی از کارآیی فیلتراسیون و قابلیت تنفس است، و هر چه مقدار آن بالاتر باشد، عملکرد ماسک بهتر خواهد بود. کارشناسان توصیه می کنند که ضریب Q ماسک، سه یا بیشتر باشد.

در خلاصه یک مقاله پیر ریویو که درباره ویژگی های فیلتراسیون ماسک های پارچه ای و پارچه بوده، تحقیقاتی در مورد ویژگی های ماسک های 2 تا 4 لایه از جنس پنبه ای یا فلانل ساده با شماره نخ (حداقل 100) آمده است. خلاصه ای از این مطالعه که مبتنی بر تحقیقات پیشین است در زیر آمده است:

مقایسه مواد اولیه تولید ماسک های پارچه ای

مواد (منبع)	ساختار	راندمان اولیه فیلتراسیون (%)	افت فشار اولیه (پاسکال)	ضریب کیفیت فیلتر Q (kPa−1)
پلی پروپیلن (مواد آسترلایی)	اسپان باند	6	1.6	16.9
پنبه (ژاکت)	تریکو	26	17	7.6
پنبه (تی شرت)	تریکو	21	14.5	7.4
پلی استر (کیسه نگهداری نوزادان)	تریکو	17	12.3	6.8
پنبه (تی شرت)	بافته شده	5	4.5	5.4
سلولز (دستمال کاغذی)	پیوندی	20	19	5.1
سلولز (دستمال توالت)	پیوندی	10	11	4.3
ابریشم (روسری)	بافته شده	4	7.3	2.8
پنبه (دستمال گردن)	بافته شده	1.1	9.8	0.48
پنبه، گاز	بافته شده	0.7	6.5	0.47
نایلون (شلوار ورزشی)	بافته شده	23	244	0.4

اثربخشی ماسک های پارچه ای

از ماسک های پارچه ای می توان برای کنترل منبع، به منظور کاهش انتقال بیماری های ناشی از قطرات تنفسی استفاده کرد؛ اما نمی توان آن را جزء تجهیزات حفاظت شخصی به حساب آورد، زیرا معمولاً این ماسک ها حاوی خاصیت فیلتراسیون پایینی هستند. در ضمن هیچگونه استاندارد یا قانونی برای ماسک های پارچه ای ساخته شده توسط فرد وجود ندارد.

تا سال 2015 هیچگونه آزمایش بالینی تصادفی یا دستورالعملی، در مورد استفاده از ماسک های پارچه ای چند بار مصرف وجود نداشت. بیشتر تحقیقات در اوایل قرن بیستم و قبل از رواج ماسک های جراحی یک بار مصرف انجام شده بودند. اما یک مطالعه در سال 2010 نشان داد که 40 تا 90% ذرات در محدوده 20 تا 1000 نانومتر، به ماسک های پارچه ای و سایر اقلام پارچه ای نفوذ می کنند. عملکرد ماسک های پارچه ای به شکل، تناسب و نوع پارچه، و در عین حال به ظرافت و تعداد لایه های ماسک بستگی دارد. همچنین هیچگونه ماسک پارچه ای تا سال 2006 توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده، برای استفاده به عنوان ماسک جراحی تائید نشده بود. در یک مطالعه در ویتنام که بر روی کارکنان بخش های مراقبت های بهداشتی صورت گرفت؛ شیوع یک بیماری شبه آنفولانزا بین کسانیکه از ماسک های پارچه ای و جراحی استفاده می کردند، مقایسه شد. آنها به این نتیجه رسیدند که ماسک های پارچه ای در جلوگیری از انتقال عوامل بیماری زا در شرایط بالینی پرخطر کارآیی چندانی ندارند. با این حال طبق یک بررسی اصولی مشخص گردید که ماسک های پارچه ای همچنان نقش مهمی در کاهش انتقال بیماری ها در محیط های عمومی بازی می کنند.

نقش اصلی ماسک هایی که توسط عموم مردم مورد استفاده قرار می گیرند، «جلوگیری از انتقال عوامل بیمار زا توسط افرادی است که قبلاً آلوده شده اند و ویروس را به هوای اطراف خود منتقل می کنند». این موضوع در مورد همه گیری کووید – 19 از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا به نظر می رسد که انتقال خاموش یکی از عوامل اصلی گسترش سریع این بیماری است. به عنوان مثال از میان افرادیکه در کشتی تفریحی Diamond Princess حضور داشتند، 634 نفر به این ویروس آلوده شده بودند که 52% از آنها در زمان آزمایش هیچگونه علامتی نداشتند و 18% از آنها هرگز علائمی از خود نشان ندادند. اما باید توجه داشت افرادیکه ماسک می زنند، به احتمال زیاد سایر اقدامات بهداشتی مانند شستن دست ها و فاصله گذاری اجتماعی را نیز رعایت می کنند. در اصل بهترین شیوه برای پیشگیری از وقوع بیماری اجرای روش های پیشگیری متعدد است.

به منظور مقایسه با باکتری های بازیابی شده از افراد داوطلب بدون ماسک، مشاهده گردید که یک ماسک ساخته شده از پارچه های موسلین و فلانل، باکتری های بازیابی شده در صفحات رسوب آگار را تا 99% کاهش می دهد؛ علاوه بر این کل میکروارگانیسم های معلق در هوا را تا 99% و باکتری های بازیابی شده از آئروسل ها (کوچکتر از 4 میکرومتر) را بین 88 تا 99% کم کی کند. در یک مطالعه در سال 1975، چهار عدد ماسک پزشکی و یک عدد ماسک چند بار مصرف تجاری که از پارچه موسلین پنبه ای ساخته شده بود، با هم مقایسه شدند. با شمارش تعداد باکتری های مشخص گردید که بازده فیلتراسیون برای ماسک های پزشکی بین 96 تا 99% و برای ماسک پارچه ای 99% بود؛ اما در مورد آئروسل ها (کمتر از 3.3 میکرومتر)، بازده فیلتراسیون برای این ماسک ها به ترتیب 72 تا 89% و 89% بود.

آزمایشی که در سال 2013 توسط مرکز بهداشت عمومی انگلستان (یا به عبارتی آژانس حفاظت از سلامتی انگلستان) انجام شد؛ نشان داد که یک ماسک جراحی 90% ذرات ویروس ناشی از سرفه شرکت کنندگان را فیلتر می کند. این رقم برای یک کیسه جاروبرقی 86%، برای یک چای کیسه ای 72% و برای یک تی شرت پنبه ای 51% بود؛ هر چند که استفاده صحیح از ماسک و پوشاندن کامل دهان و بینی با آن بسیار مهم است. در ضمن پارچه های معمولی که برای ساخت ماسک ها مورد استفاده قرار می گیرند، در مطالعات مختلف آزمایش شده اند. راندمان فیلتراسیون را می توان با افزایش تعداد لایه های ماسک، افزایش تراکم پارچه ها و ترکیب انواع مختلف پارچه ها بهبود بخشید. پارچه های پنبه ای جزء رایج ترین مواد مورد استفاده برای ساخت ماسک هستند و چنانچه از ترکیب پارچه های پنبه ای – ابریشمی، پنبه ای – شیفون و پنبه ای – فلانل برای ساخت ماسک پارچه ای استفاده شود؛ راندمان فیلتراسیون برای ذرات بزرگ تر از 300 نانومتر تا 80% افزایش می یابد. محافظ ترین ماسک های پارچه ای به حداقل سه لایه، به همراه یک لایه داخلی آب دوست (به عنوان مثال پارچه پنبه ای) نیاز دارند؛ وجود چنین لایه ای برای جذب رطوبت حاصل از تنفس و ناشی از لایه های بیرونی آب گریز (مانند پلی استر) لازم است. این ماسک ها باید بعد از هر بار استفاده، تمیز شوند. آنها را می توان با آب و گرم صابون شستشو داده و با حرارت زیاد خشک نمود.

تاریخچه ماسک

پلینیوس در رم باستان توصیه کرد که معدنچیان از مثانه حیوانات برای محافظت از خود در برابر استنشاق اکسیدهای سرب استفاده کنند. برخی از پیروان مذهب جینیسم = Jainism (که حدود 500 سال قبل از میلاد از هند سرچشمه گرفته است) برای جلوگیری از استنشاق تصادفی حشرات در حین تمرین اهیمسا، از ماسک های پارچه ای بهره می گرفتند. لئوناردو داوینچی در قرن شانزدهم استفاده از پارچه های بافته شده مرطوب را برای محافظت از فرد در برابر عوامل سمی در جنگ های شیمیایی توصیه نمود. ضمناً در دوران مدرن اولیه، لباس پزشک های درمان کننده طاعون شامل یک ماسک صورت منقاری شکل بود که برای محافظت از فرد در برابر میاسمای عفونی مورد استفاده قرار می گرفت.

لباس کابوی های ساکن در غرب آمریکا شامل یک دستمال سر بود که می توانست صورت فرد را از گرد و غبار محافظت کند، و در ضمن به عنوان وسیله ای برای مبهم کردن هویت فرد به کار می رفت.

ویلیام استوارت هالستد (William Stewart Halsted) در سال 1890 در زمینه استفاده از دستکش های لاستیکی و ماسک های جراحی پیشگام شد؛ هر چند که برخی از جراحان اروپایی مانند پل برگر (Paul Berger) و جان میکولیچ – رادکی (Jan Mikulicz-Radecki) قبلاً از دستکش و ماسک نخی استفاده می کردند. این ماسک ها بعد از جنگ جهانی اول و همه گیری آنفلوانزای اسپانیایی در سال 1918 رایج شدند. وو لین ته (Wu Lien-teh) در هنگام شیوع طاعون پنومونی منچوری در دوره زمانی 1910 تا 1911، استفاده از ماسک های پارچه ای را رواج داد؛ هر چند پزشکان غربی در اثربخشی آنها در جلوگیری از بیماری ها شک داشتند.

ماسک های جراحی مدرن ساخته شده از پارچه های بی بافت در دهه 1960، عمدتاً جایگزین ماسک های پارچه ای شدند؛ اما استفاده از آنها در کشورهای در حال توسعه همچنان ادامه یافت. آنها در آسیا و در زمان شیوع بیماری سارس (2002 تا 2004) و در غرب آفریقا در طول همه گیری ابولا (2013 تا 2016) به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار گرفتند.

کرونا و ماسک

اکثر کشورها در طول همه گیری کووید – 19 استفاده از ماسک های پارچه ای را برای کاهش شیوع ویروس توصیه کردند. سازمان بهداشت جهانی در 5 ژوئن 2020، توصیه های خود در مورد ماسک های پارچه ای را تغییر داد و توصیه کرد که عموم مردم باید از ماسک های پارچه ای در مواردیکه امکان انتقال ویروس کووید – 19 وجود دارد و رعایت فاصله فیزیکی امکان پذیر نیست (مثلاً در حمل و نقل عمومی، مغازه ها یا سایر مکان های شلوغ) استفاده کنند. یک مطالعه تلفیقی در سال 2020 به این نتیجه رسید که اکثریت قریب به اتفاق شواهد نشان می دهند که استفاده از ماسک با کاهش احتمال انتقال قطرات آلوده در حوزه های آزمایشگاهی و بالینی، قابلیت انتقال ذرات آلوده در هر تماس را کاهش می دهد. زمانیکه اکثر مردم به استفاده از ماسک در محیط های عمومی روی بیاورند؛ ماسک در جلوگیری از شیوع ویروس نقش مهمی ایفا می کند.