تاریخچه ماسک های پزشکی و پارچه ای

ماسک ها نوعی از پوشش صورت هستند که دهان و بینی فرد را می پوشانند و امروزه استفاده از آنها به عنوان بخشی از تلاش برای جلوگیری از شیوع کووید – 19 در تمام فضاهای عمومی اجباری است. ماسک های پزشکی و پارچه ای تقریباً بلافاصله بعد از شیوع بیماری همه گیر فعلی ظاهر شدند: ابتداً در آسیا (جایی که قبلاً هم استفاده از ماسک در آن رایج بود) و بعد در سراسر اروپا و آمریکای شمالی. به احتمال زیاد سال ها بعد، زمانیکه آیندگان تاریخ سال 2020 را مطالعه می کنند؛ تنها چیزی که می بینند همین ماسک ها باشد. هر چند ماسک های پزشکی، جراحی و پارچه ای در حال تبدیل شدن به نماد دوران ما هستند، اما آنها نمادی ناخوشایند محسوب می شوند؛ چرا که برای برخی نشان دهنده ایمنی و محافظت در برابر بیماری ها و آلودگی ها هستند و برای برخی دیگر نیز نماد خطر و بیماری به حساب می آیند.

اما ماسک ها از طاعون سیاه قرون وسطی گرفته تا همه گیری که امروزه با آن روبرو هستیم، راه زیادی را پیموده اند. در این مطلب قصد داریم به داستان نحوه شکل گیری این تکه پارچه بند دار بپردازیم.

خاستگاه ماسک های پزشکی و پارچه ای

تعیین زمان دقیق شروع استفاده از ماسک ها به عنوان یک ابزار محافظ دشوار است. قدمت یکی از اولین اشیای ثبت شده با شکلی شبیه ماسک، به قرن ششم قبل از میلاد باز می گردد؛ این نشانه ها که روی درهای مقبره های ایرانی حک شده اند؛ به تصاویر افرادی مربوط می شود که روی دهان خود را با پارچه ای پوشانیده اند.

اما چنانچه طول تاریخ را پیموده و به دوران خودمان نزدیک تر شویم، به سلسله یوآن (Yuan Dynasty) در فاصله سال های 1279 تا 1368 می رسیم؛ در این دوران روسری های بافته شده با نخ های ابریشمی و طلایی به عنوان اولین ماسک های صورت در چین به وجود آمدند. طبق آنچه در سفرنامه های مارکو پولو در قرن سیزدهم آمده است؛ این روسری ها برای پوشاندن دهان و بینی خدمتکاران مورد استفاده قرار می گرفتند و اعتقاد بر این بود که این ماسک ها مانع از تأثیرگذاری تنفس آنها بر روی بو و مزه غذای سرو شده به اپراتور می شوند.

اما یکی از مهمترین کاربردهای اشیای شبیه ماسک به قرن چهاردهم و زمان مرگ سیاه (Black Death) بر می گردد؛ این بیماری مرگبارترین بیماری همه گیر ثبت شده در تاریخ بشر است. مرگ سیاه یا طاعون سیاه همانند یک آتش سوزی از اروپا شروع شد و در فاصله بین سال های 1347 تا 1351 به اوج خود رسید؛ در نتیجه باعث مرگ 75 تا 200 میلیون نفر در اورآسیا و شمال آفریقا گردید.

یک پزشک فرانسوی به نام شارل دو لورم = Charles de Lorme (پزشک اصلی لوئی سیزدهم) در قرن شانزدهم یک ماسک منقار مانند اختراع کرد؛ پزشکانی که برای درمان قربانیان طاعون مدام به شهرهای مختلف سفر می کردند از این ماسک کمک می گرفتند. این ماسک های منقاری دارای عینک های شیشه ای بودند که ضمن محافظت از چشم، بینایی فرد را تضمین می کردند. در ضمن در قسمت منقار ماسک، جایی برای تعبیه مواد خوشبو کننده، ادویه جات و داروها در نظر گرفته شده بود؛ این مواد که کافور و برگ های نعنا هم جزء آنها بودند، برای کشتن و فیلتر عوامل بیماری زا در این ماسک ها جاسازی می شدند. پزشکان بیماران طاعونی، علاوه بر این ماسک ها از لباس «دکتر منقار» هم استفاده می کردند؛ این لباس ها شامل یک کلاه، یک کت پارچه ای مومی و دستکش و کفش بودند. همچنین عصاهایی با خود داشتند که برای معاینه و راهنمایی بیماران از آنها بهره می بردند؛ از این رو مستقیماً با بیماران در تماس نبودند. نهایتاً این ماسک ها و لباس ها به دلیل گستردگی طاعون، به نمادی وحشتناک از مرگ تبدیل شدند.

لئوناردو داوینچی نیز در این دوران در مورد پوشاندن دهان و بینی اظهار نظر نموده و توصیه کرده که افراد یک پارچه مرطوب را بر روی دهان و بینی خود قرار دهند تا از ورود مواد شیمیایی سمی به سیستم تنفسی آنها جلوگیری شود.

اما در سال 1848 نقطه عطفی در تاریخچه ماسک ها وجود آمد؛ در آن زمان لوئیس هسلی (Lewis Hassley) آمریکایی یک ماسک محافظ برای معدنچیان طراحی کرد تا از آنها در برابر ذرات خطرناک گرد و خاک محافظت کند. هسلی سال بعد درخواستی برای ثبت اختراع این ماسک ها به شماره 6529 ثبت کرد؛ این درخواست هنوز هم در آرشیو ایالات متحده موجود است.

لویی پاستور (Louis Pasteur) که یک میکروبیولوژیست و شیمی دان فرانسوی بود و در سال 1861 به دلیل اختراع روش پاستوریزه کردن شیر به شهرت فراوانی رسید؛ توانست وجود باکتری ها را در هوا ثابت کند. این امر نقش زیادی در توجه بیشتر افراد به طراحی ماسک ها و ظهور ماسک های مدرن ایفا کرد. براساس مطالعه ای تحت عنوان «تاریخچه ماسک های جراحی: اسطوره ها، ماسک ها و مردان و زنان پشت آنها» نوشته جان ال اسپونر (1967)، ماسک های پارچه ای اولین بار در پایان قرن نوزدهم ظاهر شدند تا به کنترل عفونت خون در هنگام جراحی کمک کنند. اولین بار جراح فرانسوی به نام پل برگر (Paul Berger) در هنگام انجام عمل جراحی در پاریس در سال 1897 از ماسک پارچه ای استفاده کرد. سایر پزشکان نیز با الگوبرداری از او برای جلوگیری از ورود باکتری های موجود در هوا به داخل زخم باز، لایه هایی از گاز را به عنوان یک وسیله محافظ به کار بردند.

بعدها در سال 1899 ماسکی با استفاده از 6 لایه گاز ساخته شد؛ این ماسک بر روی یقه جراح دوخته می شد و او به آسانی می توانست با کنار زدن یقه از آن استفاده کند. به تدریج شکل این ماسک تغییر کرد و با بندهای حلقه ای که روی گوش آویزان می شدند، بسته می شد؛ در واقع این آغاز شکل گیری ماسک های مدرن بود.

ماسک های مدرن پزشکی و پارچه ای

ماسک های ضد اپیدمی که ما امروزه می شناسیم، تقریباً یک قرن قدمت دارند. مقامات چینی در اواخر سلسله چینگ = Qing Dynasty (1644 تا 1911) و در سال 1910، ماسک ها را برای کمک به جلوگیری از گسترش طاعون ذات الریه منچوری پیشنهاد کردند؛ این اتفاق بعد از آن رخ داد که وو لین ته (Wu Lien-teh) دانشمند و پزشک چینی اعلام کرد که این طاعون توسط موش ها منتقل نمی شود (که قبلاً چنین تصور می شد) و توسط هوا منتقل می گردد. او یک ماسک ساده را معرفی کرد که از یک نمد پنبه ای محصور شده با دو لایه گاز ساخته شده بود؛ بلافاصله این ماسک توسط پزشکان چینی، پرستاران و کارکنان بخش های مراقبت های بهداشتی و بیماران و افراد نزدیک به آنها مورد استفاده قرار گرفت.

با شیوع همه گیری آنفلوانزا (که به آنفولانزای اسپانیایی معروف است)، استفاده از ماسک در بین کارکنان بخش های مراقبت های بهداشتی در سراسر جهان به سرعت افزایش پیدا کرد. آنفلوانزای اسپانیایی از فوریه 1918 تا آوریل 1920 در قالب چهار موج متوالی، حدود 500 میلیون نفر، یعنی یک سوم جمعیت جهان در آن زمان را آلوده کرد. هر چند در برآورد تعداد افراد آلوده، اختلاف نظر زیادی وجود دارد؛ اما در حال حاضر تعداد قربانیان بین 17 تا 50 میلیون نفر تخمین زده می شود؛ از این رو آن را می توان مرگبارترین بیماری همه گیر در تاریخ بشریت نامید.

اما زمانیکه همه گیری آنفلوانزای اسپانیایی به پایان رسید؛ استفاده عموم مردم از ماسک کاهش یافت. با این وجود تولید انبوه روکش های صورت فیلتردار در سال 1956 آغاز شد و در دهه 1960 ماسک های پارچه ای چند بار مصرف نقشی حیاتی را بازی کردند. البته در تمام این دوره ها استفاده از ماسک های جراحی همچنان رایج بوده و همیشه رابطه ای نزدیک با کارکنان مراقبت های بهداشتی و متخصصان پزشکی داشته است.

شرکت 3M (که قبلاً به شرکت تولیدی و معدنی مینه سوتا معروف بود) در سال 1967 شروع به تولید ماسک هایی کرد که می توانستند ذرات ریز را فیلتر کنند. ماسک های یک بار مصرف 3M نیز مانند ماسک های لوئیس هسلی و وو لین ته می توانستند از بینی و ریه کارگران در محیط های سخت مانند معادن و کوره های ذوب محافظت نمایند.

بیایید چند دهه دیگر در تاریخ جلو برویم و به اپیدمی سارس برسیم. این اپیدمی در سال 2002 در چین، هنگ کنگ و قسمت اعظم شرق و جنوب شرق آسیا شیوع پیدا کرد؛ از این رو در آن مناطق استفاده از ماسک های پارچه ای رایج شد. اما وقتی این اپیدمی به پایان رسید؛ ماسک ها در آن منطقه و به ویژه در چین همچنان محبوبیت خود را حفظ کردند و به نمادی از مراقبت از جامعه و آگاهی مدنی تبدیل شدند. استفاده از ماسک در چین تا سال 2012 به دلیل مه غلیظ این کشور، روز به روز بیشتر شد. در آن سال اصطلاح «PM2.5» (یک نوع آلاینده هوا) وارد آگاهی عمومی شد و ماسک های N95 و KN90 (تولید شده توسط شرکت 3M) به دلیل اینکه می توانستند این ذرات را فیلتر کنند، بسیار محبوب شدند.

در همان زمان آگاهی جوامع انسانی نسبت به تخریب محیط زیست و آلودگی و کیفیت هوا به صورت فزاینده ای افزایش یافت؛ به همین دلیل ماسک ها به عنوان فیلترهای هوای آلوده در شهرهای بزرگ و آلوده مورد استفاده قرار گرفتند. از این رو ماسک ها در شهرهایی مانند بمبئی، پکن، توکیو و مکزیکوسیتی و اخیراً در آتش سوزی جنگل های استرالیا، بیش از هر زمان دیگری به چشم می خوردند.

ماسک ها پوششی برای مد

استفاده از ماسک های پارچه ای چند بار مصرف قبل از شیوع کووید – 19 همچنان در دنیای مد و فرهنگ رایج بوده اند. مجموعه لباس های ورزشی Qiaodan Yin Peng در هفته مد چین در سال 2014 توسط مانکن هایی معرفی شدند که ماسک بر چهره داشتند؛ در ضمن طراحی چینی به نام ماشا ما (Masha Ma) در شوی بهاره 2015 برای معرفی محصولات جدید برند سواروفسکی (Swarovski) از مانکن هایی با پوشش ماسک استفاده کرد.

به علاوه برندهای معروفی مثل Bathing Ape و Off-White طی چند سال گذشته، ماسک های طراحی شده توسط طراحان را به فروش می رساندند؛ در ضمن برندهایی مانند شنل (Chanel) و فندی (Fendi) قبل از شیوع ویروس کرونا و در هنگام برگزاری نمایشگاه ها، ماسک هایی که مزین به لوگوی برند آنها بودند را به عنوان یادبود به شرکت کنندگان اهدا می نمودند.

برند گوچی (Gucci) نیز در این مورد دستی بر آتش دارد. زمانیکه بیلی آیلیش (Billie Eilish) در مراسم اهدای جوایز گرمی در لس آنجلس شرکت کرد (مدت کوتاهی قبل از شیوع ویروس کرونا)، سرتا پا لباس های گوچی را به تن کرده و یک ماسک سفارشی گوچی را نیز مکمل استایل خود نموده بود.

البته آیلیش تنها موسیقیدانی نیست که از چنین استایلی استفاده کرده است. در واقع ماسک ها به نشان اختصاصی رپرهایی مانند آیلیو و ماتئو بوولز (Mateo Bowles) تبدیل شده اند؛ این در حالی است که فیوچر (Future) و دخترش در مراسم اهدای جوایز سال 2017 BET با یک ظاهر شیک و پر زرق و برق، نمایش Mask Off را به عنوان یک نمایش تبلیغاتی روی صحنه بردند. حتی کانیه وست (Kanye West) نیز در تور رپرهای Yeezus در سال 2013 از ماسک های اسکی Maison Martin Margiela استفاده کرد.

اخیراً ماسک ها در مراسم MTV VMA مورد توجه قرار گرفتند؛ زیرا هنرمندان متعددی با ماسک روی سن ظاهر شدند. البته فراموش نکنیم که لیدی گاگا در یک نمایش مد در دوران همه گیری همه را غافلگیر کرد؛ چرا که از مجموعه متنوعی از ماسک ها در طول اجرای شو استفاده کرد. در ضمن او از بینندگان خواست که ماسک زدن را فراموش نکنند.

ماسک های امروزی و کرونا

از ابتدای سال 2020، ماسک های بالینی سفید و آبی بیش از همه بر روی صورت کسانی مشاهده می شد که در خط مقدم مبارزه با ویروس کرونا حضور داشتند. اما پس از 3 یا 4 ماه شرایط تغییر کرد؛ همه ما کم کم به شستن دست های خود و پوشیدن ماسک و محکم کردن حلقه های آن پشت گوش های خود عادت کردیم، به گونه ای که دیگر استفاده از ماسک برای همه ما به اندازه مسواک زدن عادی شده است. امروزه دیگر ماسک ها جزء لوازم جانبی ما هستند؛ زیرا همه گیری کووید – 19 همچنان ادامه دارد. در واقع ماسک ها در یک دوره تاریک، به نمادی قدرتمند برای ابراز وجود افراد تبدیل شده اند.

در نهایت باید بگوییم که هدف از طراحی ماسک ها به شکل های مختلف، تنها یک چیز است و آن چیزی نیست جز محافظت از فرد در برابر ذرات ریز تنفسی دیگران؛ در واقع ماسک های تنفسی در عین اینکه یک ابزار محافظ هستند، به یک واسطه گویا و نمادین تبدیل شده اند.

البته برندهای مد و لباس ورزشی به دلیل افزایش تقاضا ماسک هایی را تولید کرده اند که شیک تر، متناسب تر و رنگارنگ تر هستند و به ما کمک می کنند خود را به جهانیان معرفی کنیم. ممکن است آنها دارای لوگوهایی باشند که به مردم می گویند ما به چه برندی علاقه داریم و یا دارای رنگ ها و طرح هایی باشند که بازتاب دهنده سبک و استایل مان هستند. اما آنها در حال حاضر صرف نظر از طرحشان، نشان دهنده قصد، همبستگی، شفقت و هویت هستند؛ زیرا برای جلوگیری از شیوع کووید – 19 مورد استفاده قرار می گیرند.